Przeobrażenia wyżynnego stoku zmywowego na przykładzie Wyżyny Lubelskiej (południowo-wschodnia Polska)

Grzegorz Janicki

Streszczenie w języku polskim


Przedmiotem badań były przeobrażenia i zmiany kierunkowe stoków zbudowanych z czwartorzędowych osadów pylastych i piaszczysto-pylastych. Stoki te, odziedziczone po morfogenezie plejstoceńskiej, są współcześnie modelowane przede wszystkim przez procesy zmywu powierzchniowego i erozji gleb. Badania na rozwojem tego typu stoków były prowadzone w latach 1995–2000 na Wyżynie Lubelskiej (sensu lato) w różnych typach krajobrazu. Badania obejmowały analizę funkcjonowania systemów stokowych podczas gwałtownych spływów propluwialnych oraz polową analizę profili glebowych w wybranych zlewniach epizodycznych (ryc. 1). W badanym okresie zanotowano na Wyżynie Lubelskiej dużą liczbę obfitych opadów (ryc. 2) oraz 12 gwałtownych ulew (tab. 2), które wywołały intensywny spływ powierzchniowy oraz lokalne wezbrania i powodzie w dnach małych dolin rzecznych. W zlewniach epizodycznych zarejestrowano zaś rozwój efemerycznych form rzeźby terenu (nanorelief). Podczas tego typu zdarzeń w analizowanych zlewniach przemieszczane były w bardzo krótkim czasie duże ilości materiału stokowego (od 225 m3 do 5000 m3), a wskaźnik erozji jednostkowej wynosił od 49 do 1640 m3·km-2 (tab. 3). Natężenie erozji wynosiło średnio 0,1–0,2 mm/epizod i było porównywalne do średniej rocznej erozji w małych zlewniach użytkowanych rolniczo. Lokalnie natężenie erozji było znacznie wyższe (10–12 cm/epizod), głównie w obrębie wąwozów drogowych (tab. 4). Podczas gwałtownych ulew erodowane były głównie wklęsłe i zbieżne stoki i zbocza dolin nieckowatych. U podnóża stoków i w dnach dolin walnych większość wyerodowanego materiału była deponowana w postaci stożków i pokryw deluwialnych. W wyjątkowych sytuacjach dochodziło do rozcinania i rozczłonkowywania stoków. Powstałe zaś efemeryczne formy rzeźby stokowej były szybko niwelowane głównie przez zabiegi agrotechniczne. Intensywne spływy związane z gwałtownymi ulewami prowadzą więc do obniżania i spłaszczania stoku, a w konsekwencji do łagodzenia rzeźby. W krótkiej skali czasu dominuje planacja stoków, której towarzyszy niekiedy mikropedymentacja i cofanie stoków, a wyjątkowo tylko dochodzi do rozwoju (mikro)wąwozów. Przeprowadzone badania wykazały stosunkowo dużą stabilność systemów stokowych w krótkiej skali czasu nawet w warunkach dużej presji rolniczej

Pełny tekst:

PDF

Bibliografia


Bennett H.H., 1939: Soil Conservation. Mc Graw-Hill Book Co., New York–London (2nd edition 1955), Element of soil conservation, 1–993.

Buraczyński J., 1992: Przebieg i skutki gwałtownej ulewy w Dzierzkowicach na Wyżynie Lubelskiej. Annales UMCS, Sec. B. 1989/1990, 44/45, 95–104 .

Brunsden D., 1996: Geomorphological events and landform change. Zeitschrift für Geomorphologie, 40, 3, 273–288.

Bryan R.B., (ed.) 1987: Rill erosion. Processes and significance. Catena Supplement, 8, Braunschwieg, 1–160.

Davis W.M., 1899: The geographical cycle. Geographical Journal, 14, 481–504.

Dylik J., 1969: Slope development under periglacial conditions in the Łódź region. Biuletyn Peryglacjalny, 18, 381–410 .

Froehlich W., 1982: Mechanizm transportu fluwialnego i dostawy zwietrzelin do koryta w górskiej zlewni fliszowej. Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 143, 1–144.

Froehlich W., Słupik J., 1986: Rola dróg w kształtowaniu spływu i erozji w karpackich zlewniach fliszowych. Przegląd Geograficzny, 58, 67–87 .

Gerlach T., 1966: Współczesny rozwój stoków w dorzeczu górnego Grajcarka (Beskid Wysoki–Karpaty Zachodnie). Prace Geograficzne IG PAN, 52, 1–111.

Gerlach T., 1976: Współczesny rozwój stoków w polskich Karpatach fliszowych. Prace Geograficzne IG i PZ PAN, 122, 1–116.

Harasimiuk M. 1980: Rzeźba strukturalna Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 1–136.

Horton R.E., 1945: Erosional development of streams and their drainage basins: hydrophysical approach to quantitative morphology. Bulletin of the Geological Society of America Proceedings, 3, 275–370.

Jahn A., 1956: Wyżyna Lubelska. Rzeźba i czwartorzęd. Prace Geograficzne IG PAN, 7, 1–453 .

Janicki G., 2002: Wpływ zdarzeń katastrofalnych na funkcjonowanie systemu deluwialnego na przykładzie Wyżyny Lubelskiej. Maszynopis Zakładu Geoekologii i Paleogeografii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 1–294 .

Janicki G., Kociuba W., Rodzik J., Zgłobicki W., 2010: Ekstremalne procesy geomorfologiczne we wschodniej części Wyżyn Polskich – warunki występowania i oddziaływanie na rzeźbę. Prace i Studia Geograficzne, 45, 11–28 .

Janicki G., Rodzik J., Zgłobicki W., 2002: Geomorphic effects of land use changes (a case of the Gutanów loess catchment, Poland). Geografický časopis, 54, 1, 39–57.

Janicki G., Zgłobicki W., 1998: Geomorfologiczne skutki ulewy (z 16.09.1995 r.) w okolicy Garbowa na Wyżynie Lubelskiej. Annales UMCS, sec. B, 53, 109–129 .

Kaszewski B.M., 2008: Warunki klimatyczne Lubelszczyzny. Maria Curie-Skłodowska University Press, Lublin, 1–60 .

Kaszewski M., Mrugała S., Warakomski W., 1995: Klimat. 1: Temperatura powietrza i opady atmosferyczne na obszarze Lubelszczyzny (1951–1990). In: (eds.) R. Turski, S. Uziak, Środowisko przyrodnicze Lubelszczyzny, Wyd. LTN, Lublin, 1–67.

Kirkby M.J., 1971: Hillslope procces-response models based on the continuity equation. Institute of British Geographers Special Publications, 3, 15–30.

Kirkby M. J., (ed.) 1978: Hillslope Hydrology, John Wiley and Sons. Ltd., Chichester, 1–389.

Klimowicz J., Uziak S., 2001: The influence of long-term cultivation on soil properties and patterns in an undulating terrain in Poland. Catena, 43, 177–189.

Kostrzewski A., Klimczak R., Stach A., Zwoliński Z., 1989: Morphologic effects of heavy rainfall (24 May, 1983) over relief features of the scarpland in the middle Parsęta valley, West Pomerania, Poland. Quaestiones Geographicae, Spec. Issue 2, 101–110.

Lach J, 1984: Geomorfologiczne skutki antropopresji rolniczej w wybranych częściach Karpat i Przedgórza. Prace Monograficzne WSP, 66, Kraków, 1–142 .

Leopold L.B., Wolman M.G., Miller J.P., 1964: Fluvial Processes in Geomorphology. W. H. Freeman & Co., San Francisco, 1–522.

Maruszczak H., 1972: Wyżyny Lubelsko-Wołyńskie. In: (ed.) M. Klimaszewski, Geomorfologia Polski 1, PWN, Warszawa, 340–383 .

Maruszczak H., 1973: Erozja wąwozowa we wschodniej części wyżyn południowopolskich. Zeszyty Problemowe Postępu Nauk Rolniczych, 151, 15–30 .

Maruszczak H., 1986: Tendencje sekularne i zjawiska ekstremalne w rozwoju rzeźby małopolskich wyżyn lessowych w czasach historycznych. Czasopismo Geograficzne, 57, 2, 271–282 .

Maruszczak H., 2001: Rozwój rzeźby wschodniej części wyżyn metakarpackich w okresie posarmackim. Przegląd Geograficzny, 3, 253–280 .

Maruszczak H., Rodzik J., Świeca A., 1992: Denudacja mechaniczna i chemiczna we wschodniej części pasa wyżyn południowopolskich. In: (ed.) A. Kotarba, System denudacyjny Polski, Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 155, 105–133 .

Mazur Z., 1960: Określenie natężenia erozji wodnej na terenie lessowym Zakładu Rolno-Doświadczalnego Elizówka. Annales UMCS, Sec. E, 13, 145–193 .

Mazur Z., 1972: Zmiany rzeźby uprawnych zboczy lessowych w Elizówce. Annales UMCS, Sec. E, 27, 169–180 .

Mazur Z., Pałys S., 1985: Wpływ erozji wodnej na morfologię i zmienność pokrywy glebowej terenów lessowych, Zeszyty Problemowe Postępu Nauk Rolniczych, 292, 21–37 .

Mazur Z., Pałys S., 1991: Natężenie erozji wodnej w małych zlewniach terenów lessowych Wyżyny Lubelskiej w latach 1986–1990. In: Erozja gleb i jej zapobieganie, Wyd. AR, Lublin, 63– 78 .

Mazur Z., Pałys S., 1992: Erozja wodna w zlewni lessowej na Lubelszczyźnie w latach 1956–1991. Annales UMCS, sec. E, 47, 219–229 .

Nachtergale J., Poesen J., 1999: Assessment of soil losses by ephemeral gully erosion using highalitude (stereo) aerial photographs. Earth Surface Processes and Landforms, 24, 693–706.

Nachtergaele J., Poesen J., Steegen A., Takken I., Beuselinck L., Vandekerckove L., Govers G., 2001: The value of a physically based model versus an empirical approach in the prediction of ephemeral gully erosion for loess-derived soils. Geomorphology, 40, 237–252.

Poesen J., Nachtergaele J., Verstraeten G., Valentin C., 2003: Gully erosion and environmental change: importance and research needs. Catena, 50 (2–4), 91–133.

Rejman J., 2006: Wpływ erozji wodnej i uprawowej na przekształcenie gleb i stoków lessowych. Acta Agrophysica, 136, Rozprawy i Monografie 3, 1–90 .

Rodzik J., 1999: Wpływ geometrii stoku na erozję gleb uprawnych, In: (eds.) R. Dębicki, J. Chodorowski, Rola gleby w funkcjonowaniu ekosystemów, Materiały kongresu Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego oraz międzynarodowej konferencji naukowej, Lublin 7–10 września 1999, Instytut Agrofizyki PAN, Lublin, 335–336 .

Rodzik J., 2000: Klasyfikacja form drogowych na obszarach lessowych. In: (eds.) L. Andrzejewski, P. Molewski, W. Wysota, Dorobek i pozycja polskiej geomorfologii u progu XXI wieku, V Zjazd Geomorfologów Polskich, Toruń, 11–14 września 2000 r., Wyd. UMK, 194–195 .

Rodzik J., Ciupa T., Janicki G., Kociuba W., Tyc A., Zgłobicki W., 2008: Współczesne przemiany rzeźby Wyżyn Polskich. In: (eds.) A. Kotarba, A. Kostrzewski, K. Krzemień, L. Starkel, Współczesne przemiany rzeźby Polski, Wydawnictwo Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 165–228 .

Rodzik J., Janicki G., 2003: Local downpours and their erosional effects. Papers on Global Change IGBP, National IGBP-Global Change Committee, 10, 49–66.

Rodzik J., Janicki G., Zagórski P., Zgłobicki W., 1998: Deszcze nawalne na Wyżynie Lubelskiej i ich wpływ na rzeźbę obszarów lessowych. In: (ed.) L. Strakel, Geomorfologiczny i sedymentologiczny zapis lokalnych ulew, Dokumentacja Geograficzna, 11, 45–68 .

Smolska E., 2005: Znaczenie spłukiwania w modelowaniu stoków młodoglacjalnych (na przykładzie Pojezierza Suwalskiego. WGSR UW, Warszawa, 1–146 .

Sobolew S.S., 1948: Razwitije erozionnych processow na tieritori jewropieiskoj czasti SSSR i borba s nimi. Vol. I, Acad. Science of SSSR, Moscow, 1–306.

Starkel L., 1976: The role of extreme (catastrophic) event in contemporary evolution of slopes, In: (ed.) E. Debryshire, Geomorphology and Climate, Wiley, London, 203–246.

Starkel L., 1986: Rola zjawisk ekstremalnych i procesów sekularnych w ewolucji rzeźby (na przykładzie fliszowych Karpat). Czasopismo Geograficzne, 57, 2, 203–213 .

Starkel L., 2005: Anthropogenic soil erosion since the Neolithic in Poland. Zeitschrift für Geomorphologie, N.E., Suppl., 139, 189–201.

Święchowicz J., 2002: Współdziałanie procesów stokowych i fluwialnych w odprowadzaniu materiału rozpuszczonego i zawiesiny ze zlewni pogórskiej. Instytut Geografii UJ, Kraków, 1–150 .

Święchowicz J., 2008: Soil erosion on cultivated foothill slopes during extreme rainfall events in Wiśnicz Foothills of southern Poland. Folia Geographica, series Geographica–Physica, 39, 80–93.

Teisseyre A.K., 1994: Spływ stokowy i współczesne osady deluwialne w lessowym rejonie Henrykowa na Dolnym Śląsku. Acta Universitatis Wratislaviensis Prace Geologiczno-Mineralogiczne, 43, 1–188 .

Twardy J., 1995: Dynamika denudacji holoceńskiej w strefie krawędziowej Wyżyny Łódzkiej. Acta Geographica Lodziensia, 69, 1–213 .

Valentin C., Poesen J., Yong Li., 2005: Gully erosion: impacts, factors and control. Catena, 63, 132–153.

Wojtanowicz J., 1999: Europa Środkowa jako region fizycznogeograficzny – podstawy wydzielenia, granice. Przegląd Geograficzny, 3, 211–223 .

Zgłobicki W., 2002: Dynamika współczesnych procesów denudacyjnych w północno-zachodniej części Wyżyny Lubelskiej. Wyd. UMCS, Lublin, Lublin, 1–159 .

Zachar D., 1982: Soil Erosion. Elsevier, Amsterdam, 1–547.




DOI: http://dx.doi.org/10.17951/b.2014.69.1.31
Data publikacji: 2015-05-21 18:02:24
Data złożenia artykułu: 2015-05-12 17:37:10


Statystyki


Widoczność abstraktów - 836
Pobrania artykułów (od 2020-06-17) - PDF - 584

Wskaźniki



Odwołania zewnętrzne

  • Brak odwołań zewnętrznych


Prawa autorskie (c) 2015 Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska, sectio B – Geographia, Geologia, Mineralogia et Petrographia

Creative Commons License
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.