Między polityzacją etnosu a etnicyzacją demosu: refleksje o polityce narodowej na Bałkanach
Аннотация
W artykule dokonano analizy procesów narodotworczych na Bałkanach w XIX–XXI wieku, które przebiegały według schematu właściwego dla Europy Środkowej. Pod wpływem oddziaływań oświeceniowych i napoleońskich elity społeczne na Bałkanach podjęły działania na rzecz ukształtowania narodów jako wspólnot politycznych. Na przełomie XVIII i XIX wieku wylansowano dwie idee: iliryjską i hellenistyczną. Obie zakończyły się porażką, a słabość iliryzmu i hellenizmu wynikała z dziejów regionu, bowiem na tym obszarze w okresie schyłkowego średniowiecza nie wykształciła się dojrzała postać monarchii stanowej.
Poszczególne bałkańskie terytoria i zamieszkująca je ludność od końca XVIII wieku do początków XX stulecia zetknęły się z wolą budowy czterech historycznych wspólnot politycznych: austriackiej (niemiecko-habsburskiej), węgierskiej (madziarskiej), tureckiej (osmańskiej) i greckiej (helleńskiej). Elity społeczne, uznające się za nosicieli tych idei narodowych, podjęły działania na rzecz rozciągnięcia swoich wyobrażeń na etnos, mówiący językiem krajowym, ale bez określonej przynależności narodowej. Toczyła się rywalizacja austriacko-węgierska i turecko-grecka o świadomość ludu oraz kierunek jego polityzacji. Obie zwaśnione strony łączyło przekonanie o konieczności polityzacji etnosu, czyli uczynienie z niego demograficznej podstawy demosu. Warstwy plebejskie w poszczególnych ziemiach odrzuciły roszczenia polityczne walczących przeciwników. Naturalną odpowiedzią sformułowaną przez reprezentantów warstw plebejskich była wola ukształtowania własnej wspólnoty politycznej. Takie myślenie stało u podstaw tzw. maksymalistycznych programów narodowych: wielkoserbskiego, wielkochorwackiego, zjednoczenia krain słoweńskich, wszechmacedońskiego, wielkoalbańskiego, jedności Bośni i Hercegowiny, projekty Romania Mare i Wielkiej Bułgarii. Jednak koncepcje te nie miały realnych korzeni historyczno-państwowych, podobnie jak państwo jugosłowiańskie. Ta sytuacja spowodowała, że na Bałkanach myślenie o narodzie w kategoriach politycznych zostało wyparte przez rozumowanie w kategoriach etniczno-kulturowych. Następstwem tego procesu była etnicyzacja demosu.
Ключевые слова
Полный текст:
PDF (Język Polski)Литература
A History of Romania, ed. K. W. Trepow, Columbia University Press, New York 1996.
Aleksić-Pejković L., The Balkans to the Balkan Peoples – between the legitimistic and national principle, [w:] Islam, the Balkans and the Great Powers (XIV–XX Century): International Scientific Conference, December 11–13, 1996, ed. S. Terzić,
Wydawnictwo Instytutu Historii Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk, Belgrade 1997.
Bardach J., Od narodu politycznego do narodu etnicznego w Europie Środkowo-Wschodniej, „Kultura i Społeczeństwo”, 1993, nr 4.
Bartoszewicz H., Europa Środkowo-Wschodnia w polityce Związku Sowieckiego 1939–1947, [w:] Czy Europa Środkowo-Wschodnia mogła się wybić na wolność?, Materiały z sesji naukowej, Olsztyn 26 października 1995, red. T. Kisielewski, N. Kasparek, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie, Olsztyn 1996.
Bilski R., Kocioł bałkański, „Politeja”, Warszawa 2000.
Borejsza J. W., Szkoły nienawiści: Historia faszyzmów europejskich 1919–1945, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Krakow 2000.
Brzechczyn K., Odrębność historyczna Europy Środkowej, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 1998.
Bujwid-Kurek E., Państwa postjugosłowiańskie: Szkice politologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008.
Chlebowczyk J., Idee niepodległościowe i ruchy odśrodkowe we wschodniej Europie Środkowej na początku XX wieku, „Kwartalnik Historyczny”, 1981, nr 3.
Chlebowczyk J., Między dyktatem, realiami a prawem do samostanowienia: Prawo do samostanowienia i problem granic we wschodniej Europie Środkowej w pierwszej wojnie światowej oraz po jej zakończeniu, PWN, Warszawa 1988.
Czekalski T., Hauziński J., Laśny J., Historia Albanii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2009.
Davies N., Zaginione królestwa, Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, Kraków 2010.
Demel J., Historia Rumunii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1986.
Deren S., From pan-Islamism to Turkish nationalism: modernisation and German influence in the late Ottoman period, [w:] Disrupting and Reshaping: Early Stages of Nation-building in the Balkans, eds. M. Dogo, G. Frazinetti, Longo Editore Ravenna, Ravenna 2002.
Dobrzycki W., Historia stosunków międzynarodowych 1815–1945, „Scholar”, Warszawa 2007.
Ducreux M.-E., Czechy i Węgry w monarchii habsburskiej w XVIII–XIX wieku, [w:] Historia Europy Środkowo-Wschodniej, t. 1, red. J. Kłoczowski, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2000.
Eberhardt P., Między Rosją a Niemcami: Przemiany narodowościowe w Europie Środkowo-Wschodniej w XX wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.
Eberhardt P., Przemiany demograficzno-etniczne na obszarze Jugosławii w XX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2005.
Gibas-Krzak D., Serbsko-albański konflikt o Kosowo w XX wieku: Uwarunkowania – przebieg – konsekwencje, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009.
Giza A., Narodziny i rozpad Jugosławii, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1994.
Gligorijević B., Between Orthodoxy and Catholicism – Islam in Yugoslavia (1918–1941), [w:] Islam, the Balkans and the Great Powers (XIV–XX Century): International Scientific Conference, December 11–13, 1996, ed. S. Terzić, Wydawnictwo Instytutu Historii Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk, Belgrade 1997.
Gołembski F., Bałkany: determinanty stabilności, PISM, Warszawa 1982.
Gołembski F., Geokulturowe uwarunkowania stosunków politycznych na Bałkanach, [w:] Bałkany: etnokulturowe podłoże konfliktów, red. W. Konarski, A. Koseski, Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2006.
Hobsbawm E., Wprowadzenie. Wynajdywanie tradycji, [w:] Tradycja wynaleziona, red. E. Hobsbawm, T. Ranger, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008.
Hobsbawm E., Masowa produkcja tradycji: Europa, 1870–1914, [w:] Tradycja wynaleziona, red. E. Hobsbawm, T. Ranger, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008.
Jagiełło-Szostak A., Idea narodu politycznego kontra etnonacjonalizmy: Od jugoslawizmu do jugonostalgii, Wydawnictwo Atut, Wrocław 2013.
Janowski M., Monarchia habsburska w przededniu I wojny światowej – siła czy słabość ruchów narodowych?, [w:] Trudna tożsamość: Problemy narodowościowe i religijne w Europie Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku. Materiały z międzynarodowej konferencji „Samoidentyfikacja narodowa i religijna a sprawa mniejszości narodowych i religijnych w Europie Środkowo-Wschodniej, Lublin, 19–21 października 1993”, red. J. Lewandowski, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 1996.
Jareb M., „Old-Croatian Crown” or the construction and use of a national and political symbol from the late 19th century to the World War II, http://slavica-petropolitana.spbu.ru.
Jelavich B., Historia Bałkanow, t. 1: Wiek XVIII i XIX, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005.
Kalionski A., Ethnicity and migrations: The Bulgarian case, 1830–1915, [w:] Disrupting and Reshaping: Early Stages of Nation-building in the Balkans, eds. M. Dogo, G. Frazinetti, Longo Editore Ravenna, Ravenna 2002.
Kamiński A. Z., Geopolitics of East-Central Europe, [w:] New Europe: The Impact of the First Decade, t. 1, eds. T. Rakowska-Harmstone, P. Dutkiewicz, Institute of Political Studies, Polish Academy of Sciences, Warszawa 2006.
Kazamias A., Stouraiti A., The Imaginary Topographies of the Megali Idea: National Territory as Utopia, http://coventry.academia.edu.
Kiselinovski S., Narodowo-państwowe koncepcje w macedońskim ruchu wyzwoleńczym, [w:] Państwa europejskie na drodze do niepodległości (w drugiej połowie XIX i XX wieku): Studia ofiarowane Profesorowi Marianowi Zgórniakowi, red. I. Stawowy-Kawka, W. Rojek, Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagiellonica”, Kraków 2003.
Kisielewski T., Europa Środkowa – zakres pojęcia, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1992.
Kołodziejczyk D., Turcja, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2000.
Kłoczowski J., Europa Środkowowschodnia w historiografii krajów regionu, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 1993.
Konarski W., Nacjonalizm i pojęcia powiązane: Interpretacje autorskie oraz wybrana egzemplifikacja, [w:] Bałkany: etnokulturowe podłoże konfliktów, red. W. Konarski, A. Koseski, Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2006.
Koseski A., Bałkańskie konflikty etniczne na przełomie XX i XXI stulecia, [w:] Bałkany: etnokulturowe podłoże konfliktów, red. W. Konarski, A. Koseski, Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2006.
Lavić S., Velikosrpska ideologija i hegemonizm – izvori genocida nad Bošnjacima, http://www.dzemat-oberhausen.de.
Leinwand A. J., Bolszewicy wobec powstania państw narodowych w Europie Środkowowschodniej, [w:] Państwa narodowe Europy Środkowo-Wschodniej w XX wieku, red. W. Balcerak, Mazowiecka Wyższa Szkoła Humanistyczno-Pedagogiczna w Łowiczu, Łowicz–Warszawa 2000.
Madajczyk P., Berlińska D., Polska jako państwo narodowe. Historia i pamięć, ISP PAN, Państwowy Instytut Naukowy – Instytut Śląski, Warszawa–Opole 2008.
Majer H. G., The functioning of a multi-ethnic and multi-religious state: The Ottoman Empire, [w:] Islam, the Balkans and the Great Powers (XIV–XX Century): International Scientific Conference, December 11–13, 1996, ed. S. Terzić, Wydawnictwo Instytutu Historii Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk, Belgrade 1997.
Mazurkiewicz P., Oddychać dwoma płucami: Tożsamość Europy Środkowej, [w:] Europa Środkowa: wspólnota czy zbiorowość?, red. R. Zenderowski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków 2004.
Miodyński L., Integralizm i separatyzm w macedońskim procesie samostanowienia kulturalnego, [w:] Idee wspólnotowe Słowiańszczyzny, red. A. W. Mikołajczak, W. Szulc, B. Zieliński, Wydawnictwo Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 2004.
Mishkova D., The nation as zatruga: Remapping nation-building in nineteenthcentury Southeast Europe, [w:] Disrupting and Reshaping: Early Stages of Nationbuilding in the Balkans, eds. M. Dogo, G. Frazinetti, Longo Editore Ravenna, Ravenna
Paruch W., Polityka zdeterminowana przez historię w regionie bałkańskim: anarchia i koncentracja, kontynuacja i destabilizacja, [w:] Wprowadzenie do studiów wschodnioeuropejskich, red. W. Paruch, A. Mironowicz, T. Wicha, t. 1: Bałkany. Przeszłość – teraźniejszość – przyszłość, red. M. Podolak, Wydawnictwo „Partner”, Lublin 2013.
Paruch W., Polityka zdeterminowana przez historię w regionie bałkańskim: status geopolityczny, tożsamość historyczna i procesy narodotwórcze, [w:] Wprowadzenie do studiów wschodnioeuropejskich, red. W. Paruch, A. Mironowicz, T. Wicha, t. 1: Bałkany. Przeszłość – teraźniejszość – przyszłość, red. M. Podolak, Wydawnictwo „Partner”, Lublin 2013.
Paszkiewicz J., Włochy wobec południowosłowiańskiej idei wspólnotowej w latach 1914–1918, [w:] Idee wspólnotowe Słowiańszczyzny, red. A. W. Mikołajczak, W. Szulc, B. Zieliński, Wydawnictwo Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 2004.
Pavličević D., Historia Chorwacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 2004.
Pavlowitch S. K., Historia Bałkanów (1804–1945), Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009.
Podhorodecki L., Jugosławia: Dzieje narodów, państw i rozpad federacji, Wydawnictwo Mada, Warszawa 2000.
Podraza A., Europa Środkowa: Zakres przestrzenny i historia regionu, „Prace Komisji Środkowoeuropejskiej PAU”, 1993, t. 1.
Półćwiartek J., Z teorii regionu: Od regionu geograficznego i historycznego do regionu kulturowego, [w:] Z dziejów regionów Europy Środkowo-Wschodniej w XIX I XX w., red. M. Stolarczyk, J. Kuzicki, P. Grata, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008.
Pułaski M., Rozpad Austro-Węgier i powstanie państwa jugosłowiańskiego, [w:] Problemy historii Słowian i Europy Środkowej w XIX i XX wieku. Zbiór studiów, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1982.
Ranki G., Państwo i społeczeństwo w Europie Środkowo-Wschodniej w okresie międzywojennym, „Kwartalnik Historyczny”, 1988, nr 4.
Radzik R., Formowanie się narodów w Europie Środkowo-Wschodniej, „Kultura i Społeczeństwo”, 1993, nr 4.
Rekść M., Niewola mitu (do 1980), [w:] Źródła nienawiści: Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych, red. K. Janicki, Instytut Wydawniczy „Erica”, Kraków–Warszawa 2009.
Reuter J., From Religious Community to Nation – the Ethnogenesis of the Bosnian Muslims, [w:] Islam, the Balkans and the Great Powers (XIV–XX Century): International Scientific Conference, December 11–13, 1996, ed. S. Terzić, Wydawnictwo
Instytutu Historii Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk, Belgrade 1997.
Roszkowski W., The Lands between: The Making of East-Central Europe, [w:] New Europe: The Impact of the First Decade, t. 1, eds. T. Rakowska-Harmstone, P. Dutkiewicz, Institute of Political Studies, Polish Academy of Sciences, Warszawa 2006.
Rubacha J., Bułgarski sen o Bizancjum: Polityka zagraniczna Bułgarii w latach 1878–1913, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2004.
Rychlik J., Początki i rozwój macedońskiej idei narodowej, [w:] Miejsce Macedonii na Bałkanach: Historia – polityka – kultura – nauka, red. I. Stawowy-Kawka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005.
Skowronek J., Tanty M., Wasilewski T., Słowianie południowi i zachodni VI–XX wiek, Książka i Wiedza, Warszawa 2005.
Skrzypiński D., Ogólna charakterystyka państw regionu, [w:] Systemy polityczne Europy Środkowej i Wschodniej: Perspektywa porównawcza, red. A. Antoszewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006.
Smith A. D., Kulturowe podstawy narodów: Hierarchia, przymierze i republika, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009.
Strona internetowa „The Free Online Encyclopedia”, http://encyclopedia2.thefreedictionary.com, Definition of Tanzimat.
Strona internetowa „Народна cкупштина Република Србиje”, htttp://www.parlament.gov.rs, Herb wielkiej Serbii.
Strona internetowa Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Europejskich Chorwacji, http://www.mfa.hr, State emblems.
Strona internetowa Prezydenta Bułgarii, http://www.president.bg, The Coat of Arms of the Republic Bulgaria.
Tanty M., Bałkany w XX wieku: Dzieje polityczne, Książka i Wiedza, Warszawa 2003.
Tomaszewski J., Europa Środkowa i Południowo-Wschodnia: cechy charakterystyczne i granice regionu, „Ekonomia”, 1976, nr 36.
Waldenberg M., Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Waldenberg M., Przyczyny szczególnej roli czynnika narodowego w Europie Środkowo- i Południowo-Wschodniej, „Prace Komisji Środkowoeuropejskiej PAU”, 1999, t. 6.
Waldenberg M., Rozbicie Jugosławii: Jugosłowiańskie lustro międzynarodowej polityki, t. 1: 1991–2002, „Scholar”, Warszawa 2005.
Walkiewicz W., Jugosławia: Państwa sukcesyjne, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2009.
Wandycz P. S., Pax Europea: Dzieje systemow międzynarodowych w Europie 1815–1914, Wydawnictwo „Arcana”, Kraków 2003.
Wilamowski J., Szczepanik K., Ustasze i separatyzm chorwacki: Przyczynek do badań nad chorwackim ruchem nacjonalistycznym, „Przegląd Historyczny”, 1983, nr 1.
Wituch T., Bałkany – szkic definicji, „Dzieje Najnowsze”, 1998, nr 2.
Wituch T., Tureckie przemiany: dzieje Turcji 1878–1923, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1980.
Wojciechowski S., Nacjonalizm w Europie Środkowo-Wschodniej, Wydawnictwo „Atla2”, Wrocław 2000.
Wojnicki J., Proces instytucjonalizacji przemian ustrojowych w państwach postjugosłowiańskich, Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2007.
Zacharias M. J., Komunizm, federacja, nacjonalizmy: System władzy w Jugosławii 1943–1991. Powstanie, przekształcenia, rozkład, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2004.
Zenderowski R., Etnicyzacja religii i sakralizacja etnosu: Nacjonalizm w Europie Środkowo-Wschodniej, „Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne”, 2010, vol. 24.
Zenderowski R., Europa Środkowa jako „ucieczka przed Wschodem” czy „pomost”między Wschodem i Zachodem?, [w:] Europa Środkowa: wspólnota czy zbiorowość?, red. R. Zenderowski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków 2004.
Znamierowska-Rakk E., Geneza rokowań bułgarsko-jugosłowiańskich na temat Federacji Słowian Południowych (dalej – FSP) i dwustronnego sojuszu, [w:] Idee wspólnotowe Słowiańszczyzny, red. A. W. Mikołajczak, W. Szulc, B. Zieliński, Wydawnictwo Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań 2004.
DOI: http://dx.doi.org/10.17951/bc.2016.1.59
Date of publication: 2017-02-13 11:12:03
Date of submission: 2017-02-13 09:18:33
статистика
показатели
Ссылки
- На текущий момент ссылки отсутствуют.
(c) 2017 Waldemar Paruch
Это произведение доступно по лицензии Creative Commons «Attribution» («Атрибуция») 4.0 Всемирная.