Białorusini w II Rzeczypospolitej wobec europejskiego kryzysu politycznego 1938 roku

Piotr Cichoracki

Streszczenie w języku polskim


Europejski kryzys polityczny, który w jesienią 1938 r. osiągnął swoje apogeum, mocno zaangażował państwo polskie. Na skutek ultymatywnych żądań terytorialnych wobec Czechosłowacji doszło do gwałtownego zaostrzenia relacji polsko-sowieckich, na co obywatele II RP reagowali w sposób zróżnicowany. W tym kontekście wyróżniającą się grupą byli Białorusini. Autor artykułu opisuje nastroje w obrębie tej grupy narodowej, określa losy jednostek ze szczególnym naciskiem na konsekwencje które ponieśli za swoje poglądy Białorusini. Badaniu zostały poddane środowiska narodowe (wywodzące się z Białoruskiej Chrześcijańskiej Demokracji), organizacje komunistyczne (KPZB), a także ludność funkcjonującą poza strukturami politycznymi. Analiza źródeł doprowadziła do wniosku, że wśród dużej części Białorusinów dominowały nastroje niechętne lub wrogie państwu polskiemu. Traktowała ona kryzys polityczny 1938 r. jako zapowiedź radykalnej zmiany swojego położenia. Dla wielu z nich oznaczało to wyczekiwanie na polsko-sowiecki konflikt zbrojny, który doprowadzi do oderwania północno-wschodnich województw II RP.

Słowa kluczowe


Białorusini w II Rzeczypospolitej, kryzys 1938 r., stosunki polsko-sowieckie

Pełny tekst:

PDF

Bibliografia


Archival sources / Źródła archiwalne

Archiwum Akt Nowych (AAN)

Urząd Wojewódzki Nowogródzki (UWN)

AAN, UWN, sygn. 23

k. 141, SMSP nr 9 wojewody nowogródzkiego za wrzesień 1938.

AAN, UWN, sygn. 24

k. 94, SMB nr 5 wojewody nowogródzkiego za maj 1938.

k. 120, SMB nr 6 wojewody nowogródzkiego za czerwiec 1938.

k. 155, SMB nr 8 wojewody nowogródzkiego za sierpień 1938.

AAN, UWN, sygn. 34

k. 4, Zestawienie nr 1 informacji o ruchu wywrotowym WSP UWN z 28 I 1939.

k. 9, Zestawienie nr 2 informacji o ruchu wywrotowym WSP UWN z 2 III 1939.

Urząd Wojewódzki Poleski (UWPol)

AAN, UWPol, sygn. 30

k. 38, SMSP nr 3 wojewody poleskiego za marzec 1938.

k. 75, SMSP nr 5 wojewody poleskiego za maj 1938.

k. 133, SMSP nr 8 wojewody poleskiego za sierpień 1938.

AAN, UWPol, sygn. 31

k. 63, SMB nr 3 wojewody poleskiego za marzec 1938.

k. 77, SMB nr 3 wojewody poleskiego za marzec 1938.

k. 107, SMB nr 4 wojewody poleskiego za kwiecień 1938.

k. 166, SMB nr 6 wojewody poleskiego za czerwiec 1938.

k. 185, 198, SMB nr 7 wojewody poleskiego za lipiec 1938.

k. 266, SMB nr 10 wojewody poleskiego za październik 1938.

Archiwum Straży Granicznej (ASGr)

Inspektorat WF i PW

ASGr, Inspektorat WF i PW, sygn. 179/159

Meldunek w sprawie koncentracji ZR w Łunińcu z 3 X 1938.

Centralne Archiwum Wojskowe (CAW)

Samodzielny Referat Informacyjny DOK II (SRI DOK II)

CAW, SRI DOK II, sygn. 101

k. 109, TMS DOK II nr 40 z 6 X 1938.

k. 126, TMS DOK II nr 41 z 13 X 1938.

k. 168, TMS DOK II nr 44 z 3 XI 1938.

k. 178, TMS DOK II nr 45 z 10 XI 1938.

Samodzielny Referat Informacyjny DOK IX (SRI DOK IX)

CAW, SRI DOK IX, sygn. 100

TMS DOK XI nr 42 z 21 X 1938.

TMS DOK XI nr 43 z 28 X 1938.

TMS DOK XI nr 44 z [listopad 1938].

TMS DOK XI nr 45 z [listopad 1938].

TMS DOK XI nr 48 z 2 XII 1938.

TMS DOK XI nr 50 z 16 XII 1938.

TMS DOK XI nr 4 z 27 I 1939.

TMS DOK XI nr 6 z 3 II 1939.

TMS DOK XI nr 7 z 10 II 1939.

TMS DOK XI nr 8 z 24 II 1939.

CAW, SRI DOK IX, sygn. 114

Meldunek sytuacyjny komendanta Obwodu PW Bielsk Podlaski z 15 IV 1939.

Półroczne sprawozdanie powiatowego komendanta PW w Prużanie [za okres październik 1938 – marzec 1939] z 28 IV 1939.

Półroczne sprawozdanie sytuacyjne powiatowego komendanta PW w Brześciu [raport narodowościowy] z 2 V 1939.

Półroczne sprawozdanie sytuacyjne powiatowego komendanta PW w Drohiczynie Poleskim za okres 1 X 1938 – 23 IV 1939.

Półroczne sprawozdanie sytuacyjne powiatowego komendanta PW w Słonimiu za okres 1 X 1938 – 1 IV 1939. Na temat kreowania podobnych nastrojów.

Półroczne sprawozdanie sytuacyjne komendanta Obwodu PW nr 84 za okres 1 X 1938 – 1 IV 1939;

Półroczne sprawozdanie sytuacyjne powiatowego komendanta PW w Kobryniu za okres 1 X 1938 – 31 III 1939.

Półroczne sprawozdanie sytuacyjne powiatowego komendanta PW w Brześciu z 2 V 1939.

Sprawozdanie sytuacyjne powiatowego komendanta PW w Słonimiu z 13 IV 1939.

CAW, SRI DOK IX, sygn. 117

TMS DOK XI nr 24 z 17 VI 1938.

CAW, SRI DOK IX, sygn. 123

Meldunek dla Agentury Informacyjnej w Brześciu z 2 X 1938.

Meldunek dla Agentury Informacyjnej w Brześciu z 14 VIII 1938.

Meldunek kierownika Agentury Informacyjnej w Brześciu z 14 VIII 1938.

Meldunek kierownika Placówki Oficerskiej SRI DOK IX w Baranowiczach z 8 X 1938.

MS nr 260 UŚ w Nowogródku z 18 XI 1938.

TKP DOK IX z 12 IX 1938.

TKP DOK IX z 3 X 1938.

TKP DOK IX z 24 X 1938.

CAW, SRI DOK IX, sygn. 124

Meldunek kierownika Ekspozytury SRI DOK IX w Baranowiczach z 5 III 1938.

Meldunek kierownika Ekspozytury SRI DOK IX w Baranowiczach [27 III 1938].

Meldunek z Prużany dla Agentury Informacyjnej w Brześciu z 1 V 1938.

TMK DOK IX z 21 III 1938.

CAW, SRI DOK IX, sygn. 125

Meldunek agenta Ekspozytury SRI DOK IX w Baranowiczach z 19 III 1939.

Meldunek kierownika Ekspozytury SRI DOK IX w Baranowiczach z 25 III 1939.

TKP DOK IX z 1 IV 1939.

CAW, SRI DOK IX, sygn. 154

Pismo kierownika Palcówki Oficerskiej SRI DOK IX w Baranowiczach do komendanta powiatowego PP w Baranowiczach z 28 VII 1938.

Pismo kierownika Palcówki Oficerskiej SRI DOK IX w Baranowiczach do komendanta powiatowego PP w Baranowiczach z 3 VIII 1938.

CAW, SRI DOK IX, sygn. 185

Arkusz ewidencyjny Makara Bojko z 20 III 1939 [zapis z 20 III 1939].

Arkusz ewidencyjny Grzegorza Bysuka z 28 IV 1939 [zapis z 28 IV 1939].

CAW, SRI DOK IX, sygn. 198

Meldunek SRI DOK IX dowódcy OK IX [kwiecień 1939].

CAW, SRI DOK IX, sygn. 207

Zestawienie informacji o ruchu wywrotowym nr 8 WSP UWN z 16 XI 1938.

CAW, SRI DOK IX, sygn. 488

Pismo kierownika Palcówki Oficerskiej SRI DOK IX w Baranowiczach do komendanta powiatowego PP w Baranowiczach z 9 XI 1938.

Protokół przesłuchania A. Marczyka z 16 VII 1938.

CAW, SRI DOK IX, sygn. 622

Pismo WSP UWN do starostów z 13 X 1938.

Pismo WSP UWN do WB MSW z 28 XI 1938.

CAW, SRI DOK IX, sygn. 715

Raport kwartalny SRI DOK IX o akcji komunistycznej w wojsku za okres 15 IV – 15 VII 1938.

Raport kwartalny SRI DOK IX o akcji komunistycznej w wojsku za okres 15 VII – 15 X 1938.

Raport kwartalny SRI DOK IX o akcji komunistycznej w wojsku za okres 15 X 1938 – 15 I 1939.

Raport kwartalny SRI DOK IX o akcji komunistycznej w wojsku za okres 15 I 1939 – 15 VI 1939.

CAW, SRI DOK IX, sygn. 874

Pismo WSP UWPol. do starostów z 18 II 1939.

Wykaz ucieczek do ZSRR i rezydentów [przed 25 II 1939].

Zestawienie osób o tendencjach prosowieckich z terenu powiatu kosowskiego [styczeń 1939 r.].

Zestawienie osób o tendencjach prosowieckich z terenu pow. łuninieckiego [styczeń 1939].

Zestawienia osób o tendencjach prosowieckich z terenu województwa poleskiego.

CAW, SRI DOK IX, sygn. 911

Meldunek komendanta powiatowego PW w Kosowie Poleskim dla kierownika Okręgowego Urzędu WFiPW DOK IX z 22 VIII 1938.

Nota informacyjna z 20 IX 1938.

Pismo KPPP w Kobryniu z 2 XI 1938.

Pismo WSP-UWPol. do starostów z 30 IX 1938.

CAW, SRI DOK IX, sygn. 922

[Komunikaty z nasłuchu radiostacji sowieckich z 29-30 III 1939.

Lietuvos centrinis valstybės archyvas (LCVA)

Prokuratura Sądu Okręgowego w Wilnie

LCVA, 131/1/896

k. 208-209, Raport dzienny nr 98 UŚl KWPP w Wilnie z 29 IV 1938.

k. 476, Raport dzienny nr 201 UŚl KWPP w Wilnie z 5 IX 1938.

k. 552, Raport dzienny nr 234 UŚl KWPP w Wilnie z 13 X 1938.

k. 506, Raport dzienny nr 242 UŚl KWPP w Wilnie z 22 X 1938.

Printed sources / Źródła drukowane

Â. P-k. (1938). Nâvyrašanaâ mìžnarodnaâ prablema (Da spravy nacyânalʹnyh menšascâǔ), Šlâh Moladzì, nr 19. [Я. П-к, Нявырашаная міжнародная праблема (Да справы нацыянальных меншасцяў), Шлях Моладзі, nr 19].

A.B. (1938). Padzel Čèhaslavaččyny, Belaruskì Front. [A.B. Пaдзел Чэхаславаччыны, Беларускі Фронт, nr 10].

Â.N. (1938). Novyâ granìcy ì novyâ gaspadarstvy u Èǔrope, Šlâh Moladzì, nr 22. [Я.Н., Новыя граніцы і новыя гаспадарствы у Эўропе, Шлях Моладзі, nr 22].

Adkul. (1938). Adkul iduć trvožnyja wiestki, Chryścijanskaja Dumka, nr 14.

Chryścijanskaja Dumka, 1938.

j.n. (1938). Para zaniać vyraznaje stanowišča, Šlâh Moladzì. [Шлях Моладзі], nr 17.

Narada. (1938). Narada CK-BNA, Šlâh Moladzì. [Шлях Моладзі], nr 19.

O wyraźne. (1938). O wyraźne stanowisko, Wiadomości Białoruskie, nr 9.

Šlâh Moladzì. [Шлях Моладзі], 1938.

Tryvožny. (1938). Tryvožny čas, Chryścijanskaja Dumka, nr 27.

V. K. (1938). Čehaclavackì garèh, Šlâh Moladzì, nr 13. [В. К. Чехацлавацкі гарэх, Šlâh Moladzi. [Шлях Моладзі], nr 13].

Wiadomości Białoruskie, 1938.

Z mìžnarodnaga. (1938). Z mìžnarodnaga palažènʹnâ (spasʹcârogì ì vysnavy), Belaruskì Front, nr 10. [З міжнароднага палажэньня (спасьцярогі і выснавы), Беларускі Фронт, nr 10].

Z Polščy. (1938). Z Polščy. Adnosiny Polščy da Čechasłavaččyny, Chryścijanskaja Dumka, nr 18.

Z.B. (1938). Jašče ab novych hranicach i novyvh haspadarstvach u Eŭropie, Šlâh Moladzì. [Шлях Моладзі], nr 24.

Studies / Opracowania

Pogorelyj A. (2021). Sociokulʹturnye faktory formirovaniâ „moralʹnogo soobŝestva” v presse Belarusskoj Hristianskoj Demoktatii mežvoennogo perioda. Belostok. [Погорелый А., Социокультурные факторы формирования „морального сообщества” в прессе Беларусской Христианской Демоктатии межвоенного периода. Белосток] (maszynopis pracy doktorskiej, w posiadaniu autora).

Przeperski, Michał. (2016). Nieznośny ciężar braterstwa. Konflikty polsko-czeskie w XX wieku. Kraków: Wydawnictwo Literackie.

Voronkova, Irina. (2009). Belarusʹ i vojna v Ispanii (1936–1939). Minsk: Belaruskaâ navuka. [Воронкова Ирина, Беларусь и война в Испании (1936–1939). Минск: Беларуская навука].




DOI: http://dx.doi.org/10.17951/sb.2024.18.41-60
Data publikacji: 2025-01-08 14:17:46
Data złożenia artykułu: 2024-04-05 21:52:29


Statystyki


Widoczność abstraktów - 44
Pobrania artykułów (od 2020-06-17) - PDF - 0

Wskaźniki



Odwołania zewnętrzne

  • Brak odwołań zewnętrznych


Prawa autorskie (c) 2025 Piotr Cichoracki

Creative Commons License
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.