Przerwanie czy przetrwanie (staro)białoruskiej tradycji piśmienniczej w XVIII wieku? Przyczynki do dyskusji nad rozwojem literackiego języka białoruskiego na materiale wydań bazyliańskich drukarni z Supraśla i Wilna

Joanna Aleksandra Getka

Streszczenie w języku polskim


W niniejszym artykule zaprezentowano elementy prostej mowy, ruskiej mowy XVIII wieku, świadectwem której są teksty o charakterze religijnym z tego okresu wydane w bazyliańskiej drukarni w Supraślu (Sobranije pripadkov, 1722, Kratkoje soslovije, 1759, Pouczenije o obrjadach, 1788). Analiza języka tekstów supraskich została uzupełniona analizą tekstu, wydanego w drukarni zakonnej w Wilnie (Ecphonemata Liturgiey Greckiey 1671), w języku cerkiewnosłowiańskim, jednak z zastosowaniem czcionki łacińskiej. Ze względu na różnego rodzaju czynniki: polityczne czy stereotypy naukowe teksty o charakterze religijnym były pomijane w badaniach nad językiem (prostą mową, ruską mową) i piśmiennictwem białoruskim XVIII wieku. Zarejestrowane w nich cechy językowe świadczą o potrzebie rewizji upowszechnionego w latach 60. XX wieku przez wybitnych badaczy języka białoruskiego: Arkadzia Żurauskiego i Iwana Kramko i podtrzymanego przez innych badaczy, aksjomatu na temat zaniku języka starobiałoruskiego w XVIII wieku. Swoją tezę skonstruowali oni na podstawie analizy czynników: graficznego, gramatycznego, ortograficznego, leksykalnego oraz gatunkowego. Koronnym argumentem za zerwaną ciągłością tradycji było wyliczenie specyficznych cech piśmiennictwa starobiałoruskiego, nieobecnych we współczesnym literackim języku białoruskim. Zgodnie z danymi z analizowanych druków bazyliańskich należy mówić o ewolucyjności procesu rozwoju białoruskiego języka literackiego.


Słowa kluczowe


prosta mowa; język ruski; język starobiałoruski; XVIII wiek; przerwanie tradycji piśmienniczej

Pełny tekst:

PDF (English)

Bibliografia


List of sources

Kratkoje sosłowije. (1759). Краткое сословіе науки хрістіанскія катофическому человеку многополезное и потребное… Supraśl: Drukarnia OO. Bazylianów.

Ohilewicz, Pachomiusz. (1671). Ecphonemata Liturgiey Greckiey to iest: To co przy Liturgiey Kapłan, Dyakon, y Chor w głos tylko spiewáią: Ze Mszey S. Bazylego Wielkiego y S. Janá Chryzostoma wyięte: y ięzykiem Słowieńskim, a charakterem polskim, z nowym wykładem na ięzyk polski na przeciwnych painach położonym: do tego, z sumą rubryk teyże Liturgiey, sporządzone, y do druku podane: Tudziesz, Harmonia albo krotkie pogodzenie różnic w obrzędach między Mszą S. Rzymską a Liturgią Grecką: z Obiasnieniem obrzędow, y dołożeniem sposobu nabożnego, á pożytecznego słuchania Mszy S. tak Rzymskiey iako y Greckiey: napisane y do druku także podane. Przez W. X. Pachomiusza Ohilewicza S. Theol. Doktora, Zakonu S. Bazylego W. Wikarego Generalnego» (W Wilnie w drukarni Monástyra S. Troyce OO. Bazylianow Roku Pańskiego 1671.

Ohilewicz, Pachomiusz. (1784). Ecphonemata Liturgiey Greckiey, Albo tego wszystkiego, co iest przy Mszy Świętey, Kapłan, i Dyakon, y Chor w głos tylko spiewaią, Wykład Ze Mszey S. Bazylego Wielkiego y S. Jana Chryzostoma wyięte: y ięzykiem Słowieńskim, a charakterem polskim, z nowym na ięzyk polski przełożeniem dla informacji przytomnych, dawno przez OO. Bazylianów sporządzone i za pozwoleniem Starszych do druku znowu podane Poczajów.

Pouczenije. (1788). Общих и естественных поучений христианского благочестия, ч. I. Ко употреблению русским училищам ‒ Naypospolitsze y naystotnieysze nauki chrześcijańsko-katolickiej religii do używania szkołom ruskim, cz. I. Собранїе великого Катехїзму безъ питнаїй. Зъ доводящими словами писма святоаго, ч. ІІ. Krótkie zebranie Wielkiego Katechizmu. Bez pytań z Dowodzącymi Textami Pisma Świętego, cz. II. Supraśl: Drukarnia OO. Bazylianów.

Sobranije. (1722). Собранїе прыпадковъ краткое и дух[о]внымъ особамъ потребное имѣщее въ себѣ науку о сакраментахъ, о десати Б[ж]їихъ приказаняхъ о приказаняхъ церковныхъ... Supraśl: Drukarnia OO. Bazylianów.

References

Anìčènka, Uladzìmìr. (1961). Nekatoryâ pytannì razvìccâ belaruskaj movy ǔ XVIII stagoddzì, Vescì AN BSSR. Seryâ gramadskìh navuk, 4, pp. 119–129. [Анічэнка, Уладзімір. (1961). Некаторыя пытанні развіцця беларускай мовы ў XVIII стагоддзі, Весці АН БССР. Серыя грамадскіх навук, 4, с. 119–129].

Anìčènka, Uladzìmìr. (1964). Darogaj stagoddzâǔ. Polymâ, 2, pp. 183–186 [Анічэнка, Уладзімір. (1964). Дарогай стагоддзяў. Полымя, 2, с. 183–186].

Anìčènka, Uladzìmìr. (1969). Belaruska-ǔkraìnskìâ pìsʹmova-moǔnyâ suvâzì. Mìnsk: Navuka ì tèhnìka. [Анічэнка, Уладзімір. (1969). Беларуска-ўкраінскія пісьмова-моўныя сувязі. Мінск: Навука і тэхніка].

Anìčènka, Uladzìmìr. (1972). Iz istorii belorusskogo literaturnogo âzyka. Izvestiâ AN SSSR. Seriâ Seriâ literatury i âzyka, 31(6), pp. 559–562 [Анічэнка, Уладзімір. (1972). Из истории белорусского литературного языка. Известия АН СССР. Серия литературы и языка, 31(6), с. 559–562].

Bahanʹkoǔ, Arcëm. (1971). Gìstoryâ pracâgvaecca. Vescì AN BSSR. Seryâ gramadskìh navuk, 3, pp. 134–137. [Баханькоў, Арцём. (1971). Гісторыя працягваецца. Весці АН БССР. Серыя грамадскіх навук, 3, с. 134–137].

Bahušewič, Franciš (Janka Buračok). (1930). Dudka białaruskaja. Wydańnie ū tryccatyja ūhodki śmierci Fr. Bahušewiča (papraūlennaje i z abjaśnieńniem niezrazumiełych słoū). Wilnia: Wydawiectwa Biełaruskaha Instytutu Hasp. i Kultury.

Bolek, Anna (2016). Unicki wariant cerkiewszczyzny w bazyliańskim wydaniu „Ecphonemata liturgiey greckiey” Pachomiusza Ohilewicza. In: A. Budziak, W. Hojsak (eds.) Słowo u Słowian: wpływ języków sąsiadujących na rozwój języka ukraińskiego : studia leksykalne (pp. 61–74). Kraków: Scriptum.

Budzʹko, Ìryna. (2001). Ab sìstèmnym haraktary rèlìgìjnaj leksìkì starabela-ruskaj movy. Belaruskaâ lìngvìstyka, 51, pp. 30–35. [Будзько, Ірына. (2001). Аб сістэмным характары рэлігійнай лексікі старабела-рускай мовы. Беларуская лінгвістыка, 51, с. 30–35].

Budzʹko, Ìryna. (2003). Semantyka-gramatyčnaâ haraktarystyka rèlìgìjnyh abstrèm u move pomnìkaǔ belaruskaj pìsʹmennascì XV–XVIII stst. Belaruskaâ lìngvìstyka, 53, pp. 39–45 [Будзько, Ірына. (2003). Семантыка-граматычная характарыстыка рэлігійных абстрэм у мове помнікаў беларускай пісьменнасці XV–XVIII стст. Беларуская лінгвістыка, 53, с. 39–45].

Bulyka, Alâksandr. (1970a). Fanetyčnaâ ì marfalagìčnaâ adaptacyâ zapazyčannâǔ u starabelaruskaj move, Vescì AN BSSR. Seryâ gumanìtarnyh navuk, 6, pp. 115–124. [Булыка, Аляксандр. (1970). Фанетычнaя і марфалагічная адаптацыя запазычанняў у старабеларускай мове, Весці АН БССР. Cерыя гуманітарных навук, 6, c. 115–124].

Bulyka, Alâksandr. (1970b). Razvìccë arfagrafìčnaj sìstèmy starabelaruskaj movy. Mìnsk: Navuka ì tèhnìka. [Булыка, Аляксандр. (1970). Развіццё арфаграфічнай сістэмы старабеларускай мовы. Мінск: Навука і тэхніка].

Bulyka, Alâksandr. (1979). Gìstaryčnaâ marfalogìâ belaruskaj movy. Mìnsk: Navuka ì tèhnìka. [Булыка, Аляксандр. (1979). Гістарычная марфалогія беларускай мовы. Мінск: Навука і тэхніка].

Cìvanova, Galìna. (2010). Vyrašènne A. Ì. Žuraǔskìm prablemy peraemnascì pamìž staroj ì novaj belaruskaj lìtaraturnaj movaj. In: Mìkalaj Prygodzìč (ed.). (2010). Belaruskae slova: gìstoryâ ì sučasnascʹ: zb. artyk. pa matèr. navuk. čytannâǔ, prysveč. pamâcì praf. A. Ì. Žuraǔskaga (Mìnsk, 27.10.2009) (pp. 23–27). Mìnsk: Prava ì èkanomìka. [Ціванова, Галіна. (2010). Вырашэнне А. І. Жураўскім праблемы пераемнасці паміж старой і новай беларускай літаратурнай мовай. У: Мікалай Прыгодзіч (рэд.). (2010). Беларускае слова: гісторыя і сучаснасць: зб. артык. па матэр. навук. чытанняў, прысвеч. памяці праф. А. І. Жураўскага (Мінск, 27.10.2009) (c. 23–27). Мінск: Права і эканоміка].

Cìvanova, Galìna. (2011). Da prablemy vysvâtlennâ dyâlektnaj asnovy tvoraǔ belaruskaga pìsʹmenstva XVIII stagoddzâ. In: Mìkalaj Prygodzìč (ed.). (2011). Belaruskae slova: dyâlektnae ì zapazyčanae: zb. artyk. pa matèr. navuk. čytannâǔ, prysveč. pamâcì E. S. Mâcelʹskaj (Mìnsk, 26–27.04.2011) (pp. 94–98). Mìnsk: Prava ì èkanomìka. [Ціванова, Галіна. (2011). Да праблемы высвятлення дыялектнай асновы твораў беларускага пісьменства XVIII стагоддзя. У: Мікалай Р. Прыгодзіч (рэд.). (2011). Беларускае слова: дыялектнае і запазычанае: зб. артык. па матэр. навук. чытанняў, прысвеч. памяці Е. С. Мяцельскай (Мінск, 26–27.04.2011) (c. 94–98). Мінск: Права і эканоміка].

Czeczot, Jan. (1844). Piosnki wieśniacze z nad Wilna i Dźwiny, z dołączeniem pierwotnych w mowie sławiano-krewickiej. Wilno 1844.

Danylenko, Andrii. (2017). A missing chain? On the sociolinguistics of the Grand Duchy of Lithuania. Acta Balto-Slavica, 41, pp. 31–57.

Getka, Joanna (2017). U progu modernizacji. Ruskojęzyczne drukarstwo bazyliańskie XVIII wieku. Warszawa: Katedra Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej.

Getka, Joanna. (2010). Białoruski? Ukraiński? Uwagi o metodologii klasyfikacji źródeł powstałych na ziemiach białoruskich i ukraińskich w XIV–XVII ww. Studia Interkulturowe Europy Środkowo-Wschodniej, 4, pp. 50–67.

Getka, Joanna. (2012). Język „Nauk Parafialnych” (1794) – ukraiński wariant prostej mowy końca XVIII wieku. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Getka, Joanna. (2013). Polskojęzyczne druki bazyliańskie (XVIII wiek). Warszawa: Bel Studio.

Getka, Joanna. (2018a). Belorusskij âzyk ХVІІІ v. – issledovatelʹskie postulaty [Белорусский язык ХVІІІ в. – исследовательские постулаты]. Studia Białorutenistyczne, 12, pp. 177–190).

Getka, Joanna. (2018b). Ruskojęzyczne wydania drukarni supraskiej o charakterze religijnym (XVIII wiek) – pominięty element w badaniach nad historią kultury białoruskiej. Z Polskich Studiów Slawistycznych, seria 13, 1, pp. 45–54.

Karskij, Efimij. (1908). Belorusy. Vol. 2: Âzyk belorusskogo naroda, Book 1. Varšava: Tipografiâ Varšavskogo učebnogo okruga. [Карский, Ефимий. (1908), Белорусы. T. 2: Язык белорусского племени, кн. 1. Варшава: Типография Варшавского учебного округа].

Labyncev, Ûrij; Ŝavinskaâ, Larisa. (2000). Nekotorye obstoâtelʹstva i sredstva podderžaniâ belorussko- ukrainskoj uniatskoj liturgičeskoj praktiki v XVII–XIX vekah, Drevnââ Rusʹ, 2, pp. 124–136. [Лабынцев, Юрий; Щавинская, Лариса. (2000). Некоторые обстоятельства и средства поддержания белорусско-украинской униатской литургической практики в XVII–XIX веках, Древняя Русь, 2, с. 124–136].

Nimčuk, Vasilʹ (1991), Prografìku ta pravopis âk elementi etnìčnoï kulʹturi: ìstorìâ g̀, Movoznavstvo, 1, pp. 1–18 [Нiмчук, Василь (1991), Про графіку та правопис як елементи етнічної культури: історія ґ, Мовознавство, 1, с. 1–18].

Ozorowski, Edward Bp. (1982). Ohilewicz (Ohilevyč) Pachomiusz, In: ks. Hieronim Eug. Wyczawski OFM (ed.). Słownik polskich teologów katolickich, t. 3. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej.

Svâžynskì, Uladzimir. (1974). Grafìka-arfagrafìčnyâ ì fanetyčnyâ asablìvascì „Dzennìka” F. Eǔlašoǔskaga. Vescì AN BSSR, 4, pp. 106–112. [Свяжынскі, Уладзiмiр. (1974). Графіка-арфаграфічныя і фанетычныя асаблівасці „Дзенніка” Ф. Еўлашоўскага. Весці АН БССР, 4, с. 106–112].

Temčinas, Sergejus. (2017). Języki kultury ruskiej w Pierwszej Rzeczypospolitej. In: M. Kuczyńska (ed.). (2017). Między Wschodem i Zachodem. Prawosławie i unia (pp. 81–120). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Žuraǔskì, Arkadzʹ and Kramko, Ìvan. (1972). Važnejšyâ adroznennì pamìž novaj ì staroj belaruskaj lìtaraturnaj movaj. In: Mìhaìl Sudnìk (ed.). (1972). Belaruskae ì slavânskae movaznaǔstva: da 75-goddzâ akadèmìka K. K. Krapìvy (pp. 132–147). Mìnsk: Navuka ì tèhnìka. [Жураўскі, Аркадзь, Крамко, Іван. (1972). Важнейшыя адрозненні паміж новай і старой беларускай літаратурнай мовай. У: Міхаіл Суднік (рэд.). (1972). Беларускае і славянскае мовазнаўства: да 75-годдзя акадэміка К. К. Крапівы (c. 132–147). Мінск: Навука і тэхніка].

Žuraǔskì, Arkadzʹ. (1967). Gìstoryâ belaruskaj lìtaraturnaj movy. Vol. 1. Mìnsk: Navuka ì tèhnìka. [Жураўскі, Аркадзь. (1967). Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Т. 1. Мінск: Навука і тэхніка].




DOI: http://dx.doi.org/10.17951/sb.2020.14.279-295
Data publikacji: 2020-12-15 09:05:24
Data złożenia artykułu: 2019-07-04 07:03:00


Statystyki


Widoczność abstraktów - 1102
Pobrania artykułów (od 2020-06-17) - PDF (English) - 0

Wskaźniki



Odwołania zewnętrzne

  • Brak odwołań zewnętrznych


Prawa autorskie (c) 2020 Joanna Aleksandra Getka

Creative Commons License
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.