Ukryj
Pokaż wszystkie
Wyślij tekst przez e-mail Analogie między kobietą ciężarną i cielną krową
Streszczenie w języku polskim
Artykuł jest próbą ukazania analogii, które w języku polskim oraz w polskiej kulturze ludowej zachodzą między cielną krową i ciężarną kobietą. Podobieństwa te nie były do tej pory przedmiotem naukowych rozważań. W artykule omówiono je, opierając się na danych leksykalnych ze słowników (ogólnych i gwarowych) języka polskiego oraz danych kulturowych, wyekscerpowanych z XIX- i XX-wiecznych źródeł etnograficznych. Na podstawie tak dobranego materiału udało się pokazać szereg analogii – podobną konceptulizację ciąży kobiety i krowy oraz tożsame wartościowania ciężarnych samic, analogiczne praktyki przeciwdziałania bezpłodności, dyrektywy kulturowe, związane z ciężarną kobietą i cielną krową oraz zabiegi mające ułatwić poród czy późniejsze oczyszczenie, w kolejności także praktyki „prowokowania” oraz „zgadywania” płci mających się narodzić dzieci czy zwierząt. Przeniesienie zespołu praktyk związanych z poszczególnymi częściami okresu okołoporodowego kobiety na zwierzę świadczy, po pierwsze – o dużym znaczeniu krowy dla dawnego mieszkańca wsi, po drugie – ustanawia kulturową ekwiwalencję między ciężarną krową i ciężarną kobietą.
Słowa kluczowe
Bibliografia
Literatura:
Adamowski Jan, 1999, Wierzenia związane z narodzinami i wychowaniem małego dziecka (przekazy z Trzcińca, woj. mazowieckie), „Twórczość Ludowa” 2, s. 25–28.
Adamowski Jan, 2001, Wierzenia i opowieści z zachodniej Lubelszczyzny (narodziny i chrzest dziecka oraz przekazy o dziadach wędrownych), „Twórczość Ludowa” 2, s. 28–31.
Bystroń Jan Stanisław, 1916, Słowiańskie obrzędy rodzinne. Obrzędy związane z narodzeniem dziecka, Kraków.
Frazer James G., 1962, Złota gałąź, tłum. H. Krzeczkowski, Warszawa.
Ignaciuk Jan, 2003, Zwyczaje i obrzędy związane z narodzeniem dziecka w lokalnej społeczności na Podlasiu, „Twórczość Ludowa” 4, s. 35–38.
Kielak Olga, Krowa, [w] tejże, Językowo-kulturowy obraz zwierząt domowych w polskiej tradycji ludowej [maszynopis rozprawy doktorskiej, powstającej pod kier. dr hab. Stanisławy NiebrzegowskiejBartmińskiej].
Kozłowicz Anna, Krasowska Magdalena, 2005, O wartościowaniu kobiety ciężarnej. Zakazy i nakazy związane z ciążą, [w] Humanista wobec tradycji i współczesności. Prace z etnolingwistyki i logopedii, red. Sebastian Wasiuta, Marta Wójcicka, Lublin, s. 85–100.
Krawczyk-Tyrpa Anna, 2001, Tabu w dialektach polskich, Bydgoszcz.
Kwaśniewicz Krystyna, 1981, Zwyczaje i obrzędy rodzinne, [w] Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. II, red. Maria Biernacka, Maria Frankowska, Wanda Paprocka, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź, s. 89–126.
Marczewska Marzena, 2002, Drzewa w języku i w kulturze, Kielce.
Marczewska Marzena, 2012, Ja cię zamawiam, ja cię wypędzam… Choroba. studium językowo-kulturowe, Kielce.
Petera Janina, 1999, Obrzędy i zwyczaje narodzinowe na Lubelszczyźnie z przełomu XIX i XX wieku, „Twórczość Ludowa” 2, s. 22–24.
Plotnikova Anna A., 2004, Otel, [w] Slavjanskie drevnosti. Ètnolingvističeskij slovar’, red. Nikita I. Tolstoj, t. 3, Moskva, s. 588–592.
Spittal Stanisław, 1938, Lecznictwo ludowe w Załoźcach i okolicy. Materiały dotyczące sposobów leczenia, zielarstwa, wierzeń, zabobonów i znachorstwa, „Rocznik Podolski” 1, s. 62–226.
Szadura Joanna, 2012, Aksjologiczny wymiar polskich prognostyków narodzinowych, [w] Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów 1, red. Maciej Abramowicz, Jerzy Bartmiński, Iwona BielińskaGardziel, Lublin, s. 261–276.
Tymochowicz Mariola, Wójcicka Marta, 2006, Zakazy i nakazy obowiązujące kobietę w czasie ciąży i po porodzie (dokumentacja z gminy Borki), „Twórczość Ludowa” 1–2, s. 34–39.
Vinogradova Ljudmila N., Tolstaja Svetlana M., 1993, Simvoličeskij jazyk veščej venik (metla) v slavjanskich obrjadach i verovanijach, [w] Simvoličeskij jazyk tradicionnoj kul’tury. Balkanskije čtenija II, Moskva, s. 3–34.
Weremczuk Elżbieta, 2009, Zakazy i nakazy obowiązujące kobietę ciężarną na przykładzie dokumentacji z Wojciechowa i okolic, „Twórczość Ludowa” 1–2, s. 13–16.
Zdunkiewicz-Jedynak Dorota, 2011, Obraz ciąży i porodu w świetle danych językowych polszczyzny, [w] Odkrywanie znaczeń w języku, red. Krystyna Waszakowa, Agnieszka Mikołajczuk, Warszawa, s. 188–199.
Žuravlov Anatolij F., 1994, Producirujuščaja magija priplod skota, [w] tegoż, Domašnij skot v pover’jach i magii vostočnych slavjan. Ètnografičeskie očerki, Moskva, s. 10–57.
Słowniki i źródła:
Bart Lub – Kolędowanie na Lubelszczyźnie, red. Jerzy Bartmiński, Czesław Hernas, Wrocław 1986.
Bart PANLub – 2011, Lubelskie, t. 4. serii Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały, red. Jerzy Bartmiński, cz. 1 Pieśni i obrzędy doroczne, cz. 2 Pieśni i obrzędy rodzinne, cz. 3 Pieśni i teksty sytuacyjne, cz. 4 Pieśni powszechne, cz. 5 Pieśni stanowe i zawodowe, cz. 6 Muzyka instrumentalna. Instrumentarium -- wykonawcy -- repertuar, Lublin 2011.
Bart Wąż – Jerzy Bartmiński, Olga Kielak, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, 2015, Dlaczego wąż nie ma nóg Zwierzęta w ludowych przekazach ustnych, Lublin.
Baz Tatr – Bazińska Barbara, 1967, Wierzenia i praktyki magiczne pasterzy w Tatrach Polskich, [w] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala, red. W. Antoniewicz, t. 7 Życie i folklor pasterzy Tatr Polskich i Podhala, Wrocław, s. 65–227.
Bieg Lecz – Biegeleisen Henryk, 1929, Lecznictwo ludu polskiego, Kraków.
Bieg Mat – Biegeleisen Henryk, 1927, Matka i dziecko w obrzędach, wierzeniach i zwyczajach ludu polskiego, Lwów.
Bor SE – Boryś Wiesław, 2006, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
Dług WSEH – Długosz-Kurczabowa Krystyna, 2008, Wielki słownik etymologicznohistoryczny języka polskiego, Warszawa.
Dwor Maz – Dworakowski Stanisław, 1964, Kultura społeczna ludu wiejskiego na Mazowszu nad Narwią, cz. 1 Zwyczaje doroczne i gospodarskie, Białystok.
Dwor WMaz – Dworakowski Stanisław, 1935, Zwyczaje rodzinne w powiecie wysokomazowieckim, Warszawa.
Etnl 1995 Biłg – Adamowski Jan, Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska Stanisława, Ptaki, zwierzęta i rośliny w relacjach gwarowych z okolic Biłgoraja, „Etnolingwistyka” 7, s. 135--178.
InSJP Bań – Inny słownik języka polskiego PWN, red. Mirosław Bańko, t. 1–2, Warszawa 2000.
K 5 Krak – Kolberg Oskar, 1962, Dzieła wszystkie, t. 5 Krakowskie, cz. 1, Kraków–Warszawa [wyd. fotoofset. z 1871].
K 7 Krak – Kolberg Oskar, 1962, Dzieła wszystkie, t. 7 Krakowskie, cz. 3, Kraków–Warszawa [wyd. fotoofset. z 1874].
K 15 Poz – Kolberg Oskar, 1962, Dzieła wszystkie, t. 15 W. Ks. Poznańskie, cz. 7, Kraków–Warszawa [wyd. fotoofset. z 1882].
K 17 Lub – Kolberg Oskar, 1962, Dzieła wszystkie, t. 17 Lubelskie, cz. 2, Kraków [wyd. fotoofset. z 1883].
K 19 Kiel – Kolberg Oskar, 1963, Dzieła wszystkie, t. 19 Kieleckie, cz. 2, Kraków–Warszawa [wyd. fotoofset. z 1886].
K 34 Cheł – Kolberg Oskar, 1964, Dzieła wszystkie, t. 34 Chełmskie, cz. 2, Kraków–Warszawa [wyd. fotoofset. z 1891].
K 35 Przem – Kolberg Oskar, 1964, Dzieła wszystkie, t. 35 Przemyskie, Kraków–Warszawa [wyd. fotoofset. z 1891].
K 40 MazP – Kolberg Oskar, 1966, Dzieła wszystkie, t. 40 Mazury Pruskie, z rękopisów oprac. W. Ogrodziński, D. Pawlak, red. D. Pawlak, Kraków–Warszawa.
K 42 Maz – Kolberg Oskar, 1970, Dzieła wszystkie, t. 42 Mazowsze, cz. 7, z rękop. oprac. A. Pawlak, M. Tarko, T. Zdancewicz, red. M. Tarko, Kraków–Warszawa.
K 45 Gór – Kolberg Oskar, 1968, Dzieła wszystkie, t. 45 Góry i Podgórze, cz. 2, z rękopisów oprac. Z. Jasiewicz, D. Pawlak, red. E. Miller, Kraków–Warszawa.
K 48 Ta-Rz – Kolberg Oskar, 1967, Dzieła wszystkie, t. 48 Tarnowskie-Rzeszowskie, z rękopisów oprac. J. Burszta, B. Linette, red. J. Burszta, Kraków–Warszawa.
Karł SGP – Karłowicz Jan, 1900–1911, Słownik gwar polskich, t. 1–6, Kraków.
Karw Dobrz – Karwicka Teresa, 1979, Kultura ludowa Ziemi Dobrzyńskiej, Warszawa.
Kot Urok – Kotula Franciszek, 1989, Przeciw urokom. Wierzenia i obrzędy u Podgórzan, Rzeszowiaków, Lasowiaków, Warszawa.
Kow Lek – Kowalski Piotr, 1998, Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa-Wrocław.
Kul Wiel – Burszta Józef (red.), 1960--1967, Kultura ludowa Wielkopolski, t. 1–3, Poznań.
Lin SJP – Linde Samuel Bogumił, 1951, Słownik języka polskiego, t. 1–6. Warszawa [wyd. fotooffset z 1854–1860].
Lud 1899365–367 – Jakóbiec Jan, Dyabeł w pojęciu ludowym. (Kilka zapisków z Słotwiny, pow. żywiecki), „Lud” 5.
Lud 192450–111 – Frankowski Eugeniusz, Zabiegi magiczne przy pożyczaniu, kupnie i sprzedaży u ludu polskiego, „Lud” 23.
ŁSE 196179–93 – Jastrzębska Mirosława, Wróżby i zabiegi magiczne związane z dniem wigilijnym w powiecie brzezińskim, „Łódzkie Studia Etnograficzne” 2.
ŁSE 197453–69 – Lechowa Irena, Relikty tradycyjnej obrzędowości dorocznej w Łęczyckiem, „Łódzkie Studia Etnograficzne” 16.
MAAE 189699–228 – Wereńko F., Przyczynek do lecznictwa ludowego, „MAAE” 1.
MAAE 1898167–197 – Tetmajer Włodzimierz, Gody i Godnie Święta, czyli okres Świąt Bożego Narodzenia w Krakowskiem, „MAAE” 2.
MAAE 19043–86 – Kosiński Władysław, Materyały etnograficzne zebrane w różnych okolicach Galicyi zachodniej. Część druga. Wierzenia i przesądy, „MAAE” 7.
MAAE 190717–229 – Kantor Józef, Czarny Dunajec. Monografia etnograficzna, „MAAE” 9.
MAAE 191050–344 – Saloni Aleksander, Lud rzeszowski. Materyały etnograficzne, „MAAE” 11.
MAAE 19143–151 – Saloni Aleksander, Zaściankowa szlachta polska w Delejowie (z 30 rycinami w tekście), „MAAE” 13.
MAAE 1914211–242 – Kantor Józef, Zwyczaje Świąt Bożego Narodzenia i Wielkiej Nocy w okolicy Jarosławia, „MAAE” 13.
NKPP – Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, oprac. Zespół Redakcyjny pod kier. J. Krzyżanowskiego, t. 4 – oprac. S. Świrko przy współudziale D. Świerczyńskiej, S. Świrko, Warszawa, t. 1 1969, t. 2 1970, t. 3 1972, t. 4 1978.
Pal Zer – Paluch Adam, 1987, „Zerwij ziele z dziewięciu miedz…”. Ziołolecznictwo ludowe w Polsce w XIX i początku XX wieku, Wrocław.
Sim Wierz – Simonides Dorota, 1989, Wierzenia i zachowania przesądne, [w] Folklor Górnego Śląska, red. D. Simonides, Katowice, s. 225–301.
SJP Dor – Słownik języka polskiego, red. Witold Doroszewski, t. 1–11, Warszawa 1958–1969.
Slav Tol – Slavjanskie drevnosti. Etnolingvističeskij slovar’, red. Nikita I. Tolstoj, t. 1–5, Moskva, 1995--2012.
SSiSL – Słownik stereotypów i symboli ludowych, koncepcja całości i redakcja Jerzy Bartmiński, zastępca redaktora Stanisława Niebrzegowska (od cz. 3. – NiebrzegowskaBartmińska), t. 1 cz. 1. Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, Lublin 1996; cz. 2. Ziemia, woda, podziemie, Lublin 1999; cz. 3. Meteorologia, Lublin 2012; cz. 4. Świat, światło, metale, Lublin 2012.
Sych SGKasz – Sychta Bernard, 1967–1976, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. 1--7, Wrocław.
TL 1991236--41 – Kuchta Władysław, Zwyczaje świąteczne i wierzenia w środowisku Mołodutyna, „Twórczość Ludowa”.
TL 19921–241–44 – Karabowicz Kazimiera, Gusła, przepowiednie i zabobony mieszkańców woj. chełmskiego, „Twórczość Ludowa”.
TL 199541–5 – Adamowscy Lucyna i Jan, Zwyczaje, obrzędy i wierzenia okresu Bożego Narodzenia z południowego Podlasia, „Twórczość Ludowa”.
TL 19982–318–20 – Sopylak Grażyna, Zwyczaje i obrzędy związane z hodowlą zwierząt w Dąbrówce, „Twórczość Ludowa”.
Udz Wet – Udziela Seweryn, 1900, Materyały do polskiej weterynaryi ludowej. Powiat gorlicki i grybowski, Lwów [odbitka z „Przegląd Weterynaryjny” 1900, nr 12].
Wisła 1903133–172, 313–348 – Majewski Erazm, Jarecki Władysław, Bydło w mowie, pojęciach i praktykach ludu polskiego, „Wisła” 17.
Wisła 1905148–176 – Lilientalowa Regina, Wierzenia, przesady i praktyki ludu żydowskiego, „Wisła” 19.
Wit Baj – Witkoś Stanisław, 1977, Bajdy i Moderówka, Poznań Państwowe Wydaw. Rolnicze i Leśne.
Zow Bib – Zowczak Magdalena, 2000, Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze ludowej, Wrocław.
ZWAK 18783–182 – Petrow Aleksander, Lud ziemi dobrzyńskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki itp., „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 2.
ZWAK 18793–61 – Siarkowski Władysław, Materyjały do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc, „ZWAK” 3.
ZWAK 1881102–186 – Gustawicz Bronisław, Podana, przesądy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody. Cześć pierwsza, „ZWAK” 5.
ZWAK 18853–72 – Siarkowski Władysław, Materyjały do etnografii ludu polskiego z okolic Pińczowa. Część I, „ZWAK” 9.
ZWAK 188675–156 – Udziela Seweryn, Materyały etnograficzne zebrane z miasta Ropczyc i okolicy, „ZWAK” 10.
ZWAK 18871–129 – Ciszewski Stanisław, Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w pow. olkuskim, „ZWAK” 11.
ZWAK 188954–83 – Cisek Marceli, Materyały etnograficzne z miasteczka Żołyni w powiecie Przemyskim, „ZWAK” 13.
ZWAK 1890145–251 – Wierzchowski Zygmunt, Materyjały etnograficzne z powiatu Tarnobrzeskiego i Niskiego w Galicyi, „ZWAK” 14.
ZWAK 1892252–267 – Zawiliński Roman, Przesądy i zabobony z ust ludu w różnych okolicach zebrane, „ZWAK” 15.
ZWAK 18951–191 – Rostafiński Józef, Zielnik czarodziejski to jest zbiór przesądów o roślinach, „ZWAK” 18.
DOI: http://dx.doi.org/10.17951/et.2017.29.171
Data publikacji: 2017-11-03 08:26:37
Data złożenia artykułu: 2016-10-21 21:00:16
Statystyki
Wskaźniki
Odwołania zewnętrzne
- Brak odwołań zewnętrznych
Prawa autorskie (c) 2017 Olga Kielak
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.