Ukryj
Pokaż wszystkie
Wyślij tekst przez e-mail Małe, czarne, okrągłe, a każdego wyszczypie. O pieprzu i pieprzeniu w polszczyźnie ludowej i potocznej
Streszczenie w języku polskim
W pierwszej części artykułu autorka rekonstruuje metodą definicji kognitywnej językowo-kulturowy obraz pieprzu w polskiej tradycji ludowej. Podstawę analizy stanowi bogaty materiał XIX- i XX-wieczny pochodzący z kartoteki Słownika stereotypów i symboli ludowych (różnogatunkowe teksty folkloru oraz zapisy wierzeń i opisy praktyk ludowych) oraz dane systemowe czerpane ze słowników języka polskiego (ogólnych, gwarowych, frazeologicznych, etymologicznych). Pieprz jest traktowany nie tylko jako ostro-gorzka przyprawa, dawniej droga i pożądana, ale też jako środek mający liczne zastosowania lecznicze i magiczne. Ze względu na palący smak konotuje też takie cechy, jak złośliwość, obraza, nieprzyzwoitość, wulgarność, zniszczenie, głupota, co jest szczególnie widoczne w znaczeniach licznych derywatów pochodzących od wyrazu pieprz, głównie czasowników, należących dziś do „kanonu” polskich przekleństw i wulgaryzmów, np. pieprzyć, spieprzyć, zapieprzyć, wypieprzyć i in. Ich analizą zajmuje się autorka w drugiej części artykułu, próbując określić, na ile bliski jest ich związek z językowo-kulturowym stereotypem pieprzu.
Słowa kluczowe
Bibliografia
Literatura
Bartmiński Jerzy, 1988, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji, [w] Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 169--183.
Bartmiński Jerzy, 2012, Od Redaktora, [w] Słownik stereotypów i symboli ludowych, red. Jerzy Bartmiński, zastępca redaktora Stanisława Niebrzegowska, t. 1. Kosmos, cz. 3. Meteorologia, Lublin, s. 7--8.
Bartmiński Jerzy, 2013, [Wniosek do konkursu w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki pn. Świat roślin w polszczyźnie ludowej i potocznej (drzewa, zboża, kwiaty, zioła, grzyby itp.). Słownik etnolingwistyczny, złożony 27 IX 2013, s. 1--42].
Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2013, Czy grzyb jest rośliną, czyli co znajdzie się w polu Rośliny w II tomie „Słownika stereotypów i symboli ludowych”, [w] Sapientia Ars Vivendi. Księga Jubileuszowa ofiarowana Profesor Annie Dąbrowskiej, Wrocław, s. 41--64.
Brzechwa Jan, 1938, Tańcowała igła z nitką, Warszawa.
Bryan Bruce, 2012, Historia smaku. Jak warzywa i przyprawy budowały fortuny, wywoływały wojny i wpędzały ludzi w szaleństwo, tłum. Ewa Kleszcz, Warszawa.
Gloger Zygmunt, 1903, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. 4, Warszawa.
janKomunikant [to nazwa wrocławsko-łódzkiego zespołu naukowego, w którego skład wchodzą Monika Bednorz, Piotr Fąka, Michael Fleischer, Michał Grech, Kamila Jankowska, Annette Siemes, Mariusz Wszołek], 2011, Słownik polszczyzny rzeczywistej (siłą rzeczy-fragment), Łódź.
K. Pliniusza Starszego Historyi naturalnej ksiąg XXXVII, 1845, przeł. na jęz. pol. przez Józefa Łukaszewicza, t. 4, ks. 12., s. 383--384, Poznań.
Kowalikowa Jadwiga, 2008, O wulgaryzacji i dewulgaryzacji we współczesnej polszczyźnie, „Język a Kultura”, t. 20, s. 81--88.
Przybylska Renata, 2006, Schematy wyobrażeniowe a semantyka polskich prefiksów czasownikowych do-, od-, prze-, roz-, u-, Kraków.
Słownik stereotypów i symboli ludowych, red. Jerzy Bartmiński, zastępca redaktora Stanisława Niebrzegowska [od cz. 3. Niebrzegowska-Bartmińska], t. 1. Kosmos, cz. 1. Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, Lublin 1996; cz. 2. Ziemia, woda, podziemie, Lublin 1999; cz. 3. Meteorologia, Lublin 2012; cz. 4. Świat, światło, metale, Lublin 2012.
Wykaz skrótów źródeł
AJiKWiel – Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, oprac. zespół pod red. Zenona Sobierajskiego i Józefa Burszty, t. 10 Lecznictwo ludowe – magia, cz. 1--2, 2001.
Bań ES – Bańkowski Andrzej, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1--2, Warszawa 2000.
Bań InSJP – Inny słownik języka polskiego PWN, t. 1--2, red. Mirosław Bańko, Warszawa 2000.
Bart PANLub – Lubelskie, t. 4 serii Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały, red. Jerzy Bartmiński, cz. 1. Pieśni i obrzędy doroczne, cz. 2. Pieśni i obrzędy rodzinne, cz. 3. Pieśni i teksty sytuacyjne, cz. 4. Pieśni powszechne, cz. 5. Pieśni stanowe i zawodowe, cz. 6. Muzyka instrumentalna. Instrumentarium. Wykonawcy --repertuar, Lublin 2011.
Bor SE – Boryś Wiesław, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
Dąbr SEP – Dąbrowska Anna, Słownik eufemizmów polskich, czyli w rzeczy mocno, w sposobie łagodnie, Warszawa 2009.
Dor SJP – Słownik języka polskiego, t. 1--11, red. Witold Doroszewski, Warszawa 1958--1969.
Dwor Maz – Dworakowski Stanisław, Kultura społeczna ludu wiejskiego na Mazowszu nad Narwią, cz. 1 Zwyczaje doroczne i gospodarskie, Białystok 1964.
Dwor WMaz – Dworakowski Stanisław, Zwyczaje rodzinne w powiecie wysokomazowieckim, Warszawa 1935.
Gaj Rozw – Gaj-Piotrowski Wilhelm, Kultura społeczna ludu z okolic Rozwadowa, Wrocław 1967.
Gal Star – Gallus Józef, Starosta weselny, czyli zbiór przemówień, piosnek i wierszy do użytku starostów, drużbów i gości przy godach weselnych, Bytom 1892.
Glog Pieś – Gloger Zygmunt, Pieśni ludu (zebrał w latach 1861--1891), Kraków 1892.
Glog Tyk – Gloger Zygmunt, Słownik gwary ludowej w okręgu tykocińskim, Warszawa 1894.
Groch SPiW – Grochowski Maciej, Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów, Warszawa 2008.
K – Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie
K 6 Krak – T. 6 Krakowskie, cz. 2, 1963, [wyd. fotoofset. z Lud… Serya VI…, 1873].
K 11 Poz – T. 11 W. Ks. Poznańskie, cz. 3, 1963, [wyd. fotoofset. z Lud… Serya XI…, 1877].
K 17 Lub – T. 17 Lubelskie, cz. 2, 1962, [wyd. fotoofset. z Lud… Serya XVII…, 1884].
K 26 Maz – T. 26 Mazowsze, cz. 3, 1963, [wyd. fotoofset. z Mazowsze. Obraz…, t. 3 Mazowsze leśne, 1887].
K 41 Maz – T. 41 Mazowsze, cz. 6, z rękopisów oprac. Aleksander Pawlak, Medard Tarko, Tadeusz Zdancewicz, red. Medard Tarko, 1969.
K 48 Ta-Rz – T. 48 Tarnowskie-Rzeszowskie, z rękopisów oprac. Józef Burszta, Bogusław Linette, red. Józef Burszta, 1967.
K 51 Sa-Kr – T. 51 Sanockie-Krośnieńskie, cz. 3, z rękopisów oprac. Tadeusz Skulina, red. Agata Skrukwa, 1973.
K 55 RuśK – T. 55 Ruś Karpacka, cz. 2, z rękopisów oprac. Adam Demartin, Bogusław Linette, Medard Tarko, red. Medard Tarko, 1971.
K 73 Krak 1 – T. 73I Krakowskie, suplement do tomów 5--8, Poznań 2005.
K 83 Przem 1 – T. 83I Przemyskie, suplement do tomu 35, Poznań 2011.
Kad Ciesz – Kadłubiec Karol Daniel, Gawędziarz cieszyński - Józef Jeżowicz, Ostrawa 1973.
Karł SJP – Karłowicz Jan, Kryński Adam, Niedźwiedzki Władysław, Słownik języka polskiego, t. 1--8, Warszawa 1952--1953.
Karw Dobrz – Karwicka Teresa, Kultura ludowa Ziemi Dobrzyńskiej, Warszawa 1979.
Kąś Podh – Kąś Józef, Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. 1--2, Bukowina Tatrzańska-Nowy Sącz 2015.
Kąś SGO – Kąś Józef, Słownik gwary orawskiej, t. 1--2, Kraków 2011.
Kom PAE – Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, red. nauk. Janusz Bogdanowicz, t. 3, Pożywienie i sprzęty z nim związane, Wrocław 1996.
Kuk Kasz – Kukier Ryszard, Kaszubi bytowscy. Zarys monografii etnograficznej, Gdynia 1968.
Lin SJP – Linde Samuel Bogumił, Słownik języka polskiego, t. 1--6, Warszawa 1951.
Lom Baj – Bajki i podania, zebrał Józef Lompa, Wrocław 1965.
Lud – „Lud. Organ Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego”, od 1895--.
ŁSE – „Łódzkie Studia Etnograficzne”, od 1959-.
MAAE – „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne wydawane staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie”, t. I-XIV, 1896--1919.
NKPP – Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, w oparciu o dzieło Samuela Adalberga opracował Zespól Redakcyjny pod kierunkiem Juliana Krzyżanowskiego, Warszawa, t. 1 1969, t. 2 1970, t. 3 1972, t. 4 1978.
Pal Roś – Paluch Adam, Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej, Wrocław 1988.
Pod SGŚ -- Podgórscy Adam, Barbara, Słownik gwar śląskich, Katowice 2008.
PSL – „Polska Sztuka Ludowa”, od 1947-.
Rog Wag – Rogowska-Cybulska Ewa, Gwarowy obraz roślin w świetle aktywności nominacyjnej ich nazw, Gdańsk 2005.
S SFr – Skorupka Stanisław, Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. 1--2, Warszawa 1967--1968.
SGP PANK – kartoteka cyfrowa Słownika gwar polskich, oprac. przez Zakład Dialektologii Polskiej Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie, httprcin.org.pl dlibrapublication37156.
Sim Księg – Księga humoru ludowego, wstęp i red. Dorota Simonides, Warszawa 1981.
SJP PWN – Słownik języka polskiego PWN, httpsjp.pwn.pl [dostęp 19 I 2017].
SP XVI – Słownik polszczyzny XVI wieku, oprac. przez Instytut Badań Literackich PAN, Wrocław-Warszawa-Kraków, t. 1-, 1966-.
SStp Urb – Słownik staropolski, red. Stanisław Urbańczyk, Wrocław-Warszawa-Kraków, t. 1 1953--1955, t. 2 1956--1959, t. 3 1960--1962, t. 4 1963--1965, t. 5 1965--1969, t. 6 1970--1973, t. 7 1973--1977, t. 8 1977--1981, t. 9 1982--1987, t. 10 1988--1993, t. 11 1995--2002.
Sych SGKasz – Sychta Bernard, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. 1--7, Wrocław 1967--1976.
Sych SKoc – Bernard Sychta, Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, t. 1--2, Wrocław 1980, t. 3, Wrocław 1985.
Święt Nadr – Świętek Jan, Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię). Obraz etnograficzny, Kraków 1893.
Tomasz Łop – Tomaszewski Adam, Gwara Łopienna i okolicy w północnej Wielkopolsce, Kraków 1930.
Udz Med – Udziela Marian, Medycyna i przesądy lecznicze ludu polskiego przyczynek do etnografii polskiej, Warszawa 1891.
Wiet SPog – Wietrzyk Aleksander, Słownik gwary Pogórzan (z okolic Gorlic), pod red. naukową Barbary Grabki i Renaty Kucharzyk, Gorlice 2011.
Wisła – „Wisła. Miesięcznik geograficzno-etnograficzny”, t. 1--21, 1887--1916.
WSAP – Wielki słownik angielsko-polski PWN Oxford, red. naczelna dr hab. Jadwiga Linde-Usiekniewicz, Warszawa 2002.
WSPN – Wielki słownik polsko-niemiecki PONS, red. Anna Dargacz, Poznań 2007.
Zar SSioł – Zaręba Alfred, Słownik Starych Siołkowic w powiecie opolskim, Kraków 1960.
Zdan SJP – Słownik języka polskiego obejmujący oprócz zbioru właściwie polskich, znaczną liczbę wyrazów z języków obcych […], wypracowany przez Aleksandra Zdanowicza, Michała Bohusza-Szyszkę, Januarego Filipowicza, Waleriana Tomaszewicza, Floriana Czeplińskiego i Wincentego Korotyńskiego, z udziałem Bronisława Trentowskiego, cz. 1--2 Wilno 1861.
Zgół PSWP – Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. Halina Zgółkowa, Poznań, t. 1--3 1994, t. 4--6 1995, t. 7--9 1996, t. 10--13 1997, t. 14--19, t. 20--24 1999, t. 25--29 2000, t. 30--34 2001, t. 35--39 2002, t. 40--44 2003, t. 45--49 2004, t. 50 2005.
ZWAK – „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej wydawany staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności”, t. I--XVIII, 1877--1895.
Żmig WSJP – Wielki słownik języka polskiego, kierownik projektu Piotr Żmigrodzki, httpwsjp.plindex.phpidhasla=16066ind=0wszukaj=pieprz [dostęp 20 I 2017].
DOI: http://dx.doi.org/10.17951/et.2017.29.61
Data publikacji: 2017-11-03 08:26:32
Data złożenia artykułu: 2017-02-20 18:42:07
Statystyki
Wskaźniki
Odwołania zewnętrzne
- Brak odwołań zewnętrznych
Prawa autorskie (c) 2017 Katarzyna Prorok
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.