Ukryj
Pokaż wszystkie
Wyślij tekst przez e-mail 
Wpływ przemian klimatycznych w dobie małej epoki lodowej na społeczności gór w XV i XVI stuleciu. Przykład Karpat polskich
Streszczenie w języku polskim
Celem artykułu było prześledzenie reakcji na ochłodzenie klimatu w XV i XVI w. społeczności zamieszkujących szczególnie narażone na konsekwencje tego zjawiska obszary górskie. Przedmiotem szczegółowych obserwacji stał się teren Karpat polskich, lecz kuszącą perspektywą byłoby porównanie uzyskanych wyników z efektami badań innych obszarów górskich na półkuli północnej. W pracy analizie poddałem zwłaszcza stan sieci osadniczej w górach w badanym przedziale czasowym oraz dokonałem analizy ich profilu gospodarczego. Na szczególną uwagę zasługują obserwowane tam gwałtowne przemiany, bez wątpliwości powiązane z postępującym ochłodzeniem klimatu. Z jednej strony miał miejsce kryzys starszego osadnictwa opartego na zajęciach rolniczych. Jego najbardziej widocznymi symptomami była nędza a w konsekwencji opuszczanie wsi przez dotychczasowych mieszkańców i wyludnianie całych osad. Z drugiej strony zjawisku temu równocześnie towarzyszyła postępująca fala nowej kolonizacji, wprowadzająca odmienny model gospodarczy, oparty na umiejętnym łączeniu zajęć pasterskich z rolnictwem i innymi aktywnościami. Odniosła ona olbrzymi sukces mierzony powstaniem w XVI w. setek nowych wsi. W źródłach określa się ją jako „osadnictwo na prawie wołoskim”. Zainicjowali ją imigranci z Bałkanów, lecz wkrótce jej elementy przyswoiła miejscowa, głównie ruska ludność. Ten nurt kolonizacyjny pociągnął za sobą głębokie przemiany natury społecznej, etnicznej i religijnej na badanym obszarze, których konsekwencje widoczne są również współcześnie.
Słowa kluczowe
Pełny tekst:
PDF (English)Bibliografia
Jawor G., Commentary by Jan Zamoyski, the Royal secretary, on legal customs of the Vlachs of Sambir from 1568, „Analele Universitatii din Craiova. Seria Istorie” 2019, 24.
Joannis Długosii Annales seu Cronicae inclicti Regni Poloniae. Liber nonus, wyd. Z. Budkowa, J. Garbacik et al., Varsoviae 1978.
Lustracja województwa krakowskiego 1564, wyd. J. Małecki, vol. 1, Warszawa 1962.
Materialy do istoriyi suspil’no-politychnykh i ekonomichnykh vidnosyn Zakhidn’oyi Ukrayiny, wyd. M. Hrushevskyy, „Zapiski Nauk. T-va іm. Shevchenka” 1905, 63–64 [Матеріали до історії суспільно-політичних і економічних відносин Західньої України, wyd. M. Грушевский, „Записки Наук. Т-ва ім. Шевченка” 1905, 63–64].
Spominki pilzneńskie 1486–1506, wyd. A. Bielowski, w: Monumenta Poloniae Historica, vol. 3, Kraków 1878.
Walawender A., Kronika klęsk elementarnych Polsce i krajach sąsiednich w latach 1450–1586, Lwów 1932.
Vlachs in European and Polish cultural area. Migration – settlement – cultural heritage, access: https://vlachs-project.eu/map/ [dostęp: 10 X 2022].
Zbiór dokumentów małopolskich, vol. 6, wyd. S. Kuras and I. Sułkowska-Kurasiowa, Wrocław 1974.
Zherela do istoryyi Ukrayiny – Rusy, vol. 7, Lyustrtsyya korolivshchyn v rus’kykh zemlyakh kopony z r. 1570, wyd. M. Hrushevskyy, L’viv 1903 [Жерела до істориї України – Руси, vol. 7, Люстрция королівщин в руських землях кopoни з р. 1570, wyd. M. Грушевский, Львів 1903].
Chaloupecký V., Valaši na Slovensku, Praha 1947.
Chmielewski S., Gospodarka rolna i hodowlana w Polsce w XIV i XV w.
(Technika i rozmiary produkcji), w: Studia z dziejów gospodarstwa wiejskiego, vol. 2, red. Janina Leskiewiczowa, Warszawa 1962.
Czajkowski J., Studia nad Łemkowszczyzną, Sanok 1999.
Dobrovolný P., Moberg A., Brázdil R., Pfister C., Glaser R., Wilson R., van Engelen A., Limanówka D., Kiss A., Halíčková M., Macková J., Riemann D., Luterbacher J., Böhm R., Monthly, seasonal and annual temperature reconstructions for Central Europe derived from documentary evidence and instrumental records since AD 1500, „Climatic Change” 2010, 101.
Dobrowolski K., Migracje wołoskie na ziemiach polskich, copy of the Proceedings of the 5th Congress of Polish Historians, Lwów 1930.
Fastnacht A., Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, Sanok 2007.
Gawron J., Locators of the settlements under Wallachian law in the Sambor starosty in XVth and XVIth c. Territorial, ethnic and social origins, „Balcanica Posnanensia. Acta et Studia” 2019, 26.
Grove J.M., The initiation of the „Little Ice Age” in regions round the North Atlantic, „Climatic Change” 2001, 48.
Guzik Cz., Zmiany użytkowania ziemi i sposobów gospodarowania w rolnictwie Podhala, w: Geografia i Sacrum, vol. 1, red. B. Domański, S. Skiba, Kraków 2005.
Guzowski P., Chłopi i pieniądze na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych, Kraków 2008.
Holzhauser H., Magny M., Zumbuhl H.J., Glacier and lake-level variations in west-central Europe over the last 3500 years, „The Holocene” 2005, 15.
Inkіn V.F., Dvorishche i lan v korlevskikh imeniyakh Galichiny v XV–XVIII vv., „Materialy po istorii sel'skogo khozyaystva i krest'yanstva SSSR” 1974, 8 [Инкін В.Ф., Дворище и лан в корлевских имениях Галичины в XV–XVIII вв., „Материалы по истории сельского хозяйства и крестьянства СССР” 1974, 8].
Inkin B.F., Sil’s’ke suspil’stvo Halyts’kohoprykarpattya u XVI–XVIII stolittyakh: istorychni narysy, L’viv 2004 [Інкін B.Ф., Сільське суспільство Галицького Прикарпаття у XVI – XVIII століттях: історичні нариси, Львів 2004].
Jawor G., Aşezările de drept valah şi locuitorii lor din Rutenia Roşie în Evul Mediu târziu, Jaşi 2012.
Jawor G., Gospodarka i osadnictwo w strefie bieszczadzkich połonin w XV i XVI wieku, w: Region i regionalizm w archeologii i historii, red. J. Hoff and S. Kadrow, Rzeszów 2013.
Jawor G., Ius Valachicum jako narzędzie kolonizacji obszarów peryferyjnych (na przykładzie pogranicza polsko-ruskiego w XIV–XVI wieku, w: Materiały V Kongresu Mediewistów Polskich, vol. 3: Pogranicza w polskich badaniach mediewistycznych, red. A. Janeczek, M. Parczewski, M. Dzik, Rzeszów 2019.
Jawor G., La colonisation valaque sur les versants nord des Carpates pendant le Petit Âge Glaciaire (aux XVe et XVIe siècles), „Balcanica Posnaniensia. Acta et Studia” 2018, 25.
Jawor G., Le pastoralisme valaque dans les Carpates Polonaises au XVème et XVIème siècle (l'exemple de Bieszczady), „Banatica” 2014, 24.
Jawor G., Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu, Lublin 2000.
Jawor G., Szczygieł R., Pogranicze Słowiańszczyzny zachodniej i wschodniej w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych, w: Geograficzne problemy pogranicza Europy zachodniej i wschodniej, red. H. Maruszczak, Z. Michalczyk, Lublin 2004.
Kadlec K., Valaši a valašské právo v zemích slovanských a uherských. S uvodem podavajicim prehled theorii o vzniku rumunského národa, Praha 1916.
Kłapyta P., Klimatyczne uwarunkowania rozwoju osadnictwa na prawie wołoskim w Karpatach Zachodnich na przełomie XV i XVI wieku na przykładzie Podtatrza, „Balcanica Posnanensia. Acta et Studia” 2021, 28: Ius Valachicum II.
Kopczyńska-Jaworska B., Tradycyjna gospodarka sezonowa w Karpatach Polskich, Wrocław 1969.
Kotarba A., Mała epoka lodowa w Tatrach Wysokich, w: VII Zjazd Geomorfologów Polskich. Współczesna ewolucja rzeźby Polski, red. A. Kotarba, K. Krzemień, J. Święchowicz, Kraków 2005.
Kotarba A., Zdarzenia geomorfologiczne w Tatrach Wysokich podczas małej epoki lodowej, w: Rola Małej Epoki Lodowej w przekształcaniu środowiska przyrodniczego Tatr, red. A. Kotarba, Warszawa 2004.
Kula W., Problemy i metody historii gospodarczej, Warszawa 1983.
Lazea E., Agricultura în Transilvania în secolul al XIV-lea, „Studii Revistǎ de Istorie” 1964, 17.
Lubomirski J.T., Północno-wschodnie wołoskie osady, „Biblioteka Warszawska” 1855, 4.
Luterbacher J., Dietrich D., Xoplaki E., Grosjean M., Wanner H., European Seasonal and Annual Temperature Variability, Trends, and Extremes Since 1500, „Science” 2004, 303.
Macůrek J., Valaši v západních Karpatech v 15.-18. stoleti, Ostrava 1959.
Marek M., Wallachian Colonization and Traces of the Vlachs (Romanians) in Medieval Slovakia, „Hiperboreea” 2021, 8.
Maruszczak H., Tendencje sekularne i zjawiska ekstremalne w rozwoju rzeźby małopolskich wyżyn lessowych w czasach historycznych, „Czasopismo Geograficzne” 1986, 57.
Maruszczak H, Zmiany środowiska w okresie historycznym, w: Geografia Polski. Środowisko geograficzne, red. L. Starkel, Warszawa 1999.
Matthews J.A, Briffa K.R., The „Little Ice Age”: Re-Evaluation of an Evolving Concept, „Geografiska Annaler” 2004, 87.
Morawski Sz., Sądecczyzna za Jagiellonów z miasty spiskiemi i księstwem oświęcimskim, vol. 2, Kraków 1865.
Niedźwiedź T., Rekonstrukcja warunków termicznych lata w Tatrach od 1550 roku, w: Rola Małej Epoki Lodowej w przekształcaniu środowiska przyrodniczego Tatr, red. A. Kotarba, Warszawa 2004.
Panaitescu P.P., Introducere la istoria culturii Româneşti, Bucureşti 1969.
Parczewski M., Początki napływu ludności ruskiej na teren Karpat Zachodnich w świetle archeologii, „Archaeologia Historica” 1993, 18.
Popa R., Țara Maramureșului în veacul al XIV - lea, București 1970.
Popiołek K., Historia osadnictwa w Beskidzie Śląskim, Katowice 1939.
Rutkowska-Płachcińska A., Sądeczyzna w XIII i XIV wieku, Wrocław 1961.
Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu. Edycja elektroniczna, red. T. Jurek; http://www.slownik.ihpan.edu.pl/index.php [dostęp: 10 X 2022].
Stadnicki A., O wsiach tak zwanych wołoskich na północnym stoku Karpat, Lwów 1848.
Szczotka S., Studia z dziejów prawa wołoskiego w Polsce, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1949, 2.
Ţeicu D., Mountainous Banat In the Middle Ages, Cluj-Napoca 2002.
Wyrozumski J., Tkactwo małopolskie w późnym średniowieczu, Warszawa–Kraków 1972.
Zhang D.D, Brecke P., Lee H.F., He Y.-Q., Zhang J., Global climate change, war, and population decline in recent human history, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America” 2007, 104.
DOI: http://dx.doi.org/10.17951/rh.2022.54.75-94
Data publikacji: 2022-12-14 08:36:31
Data złożenia artykułu: 2022-04-23 10:55:39
Statystyki
Wskaźniki
Odwołania zewnętrzne
- Brak odwołań zewnętrznych
Prawa autorskie (c) 2022 Grzegorz Jawor
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.